Over de persoon van Himmler was tot dusver weinig bekend. In vergelijking tot Hitler, Goebbels en Speer bleef de Reichsführer SS een wat bleke figuur op de achtergrond. De Duitse historicus Peter Longerich haalt dit nazikopstuk door een geweldige biografie voor het voetlicht.Longerich volgt Himmler zoals een detective een verdachte. Via zijn dagboeken en brieven probeert Longerich de psyche van Himmler te doorgronden. Centraal in het boek staat de vraag hoe een onbeduidende en ziekelijke leraarszoon met een bescheiden lengte van 1,74 meter, met een waterige blik in de ogen, met een wijkende kin en met een slappe handdruk zich kon ontwikkelen tot de machtigste nazi op Hitler na.

Een direct antwoord op die vraag is moeilijk te geven. In normale tijden zou de landbouwdeskundige Himmler eerder een bestaan aan de rand van de burgermaatschappij hebben opgebouwd en zou niemand ooit van hem hebben gehoord. Maar de in München geboren Himmler leefde in de eerste 45 jaar van de twintigste eeuw, met andere woorden in een extreem tijdperk. Die turbulente jaren boden de zonderlinge Himmler de mogelijkheid dat hij kon opklimmen tot Reichsführer SS, tot de meest gevreesde man van Europa, tot Adolf Hitlers belangrijkste handlanger.

Longerich vermoedt dat Himmlers opportunisme en mentale flexibiliteit een belangrijke rol in zijn loopbaan hebben gespeeld. Waarschijnlijk was hij ook gewoon de juiste man op de juiste plek. Daarbij kan, aldus Longerich, de carrière van Himmler niet los worden gezien van de SS, de organisatie die hij gestalte gaf. Himmler wist een groep lijfwachten rond Hitler te veranderen in een de meest efficiënte en gevreesde legereenheden van Europa, de Waffen-SS.

Menselijk monster

Wat Longerich via brieven en dagboeken over de jonge Heinrich Himmler ontdekt biedt geen afdoende verklaring voor de vraag waarom deze zich tot een menselijk monster ontwikkelde. Heinrich Himmler wordt op 7 oktober 1900 geboren als de tweede zoon van een gymnasiumleraar in München. Hij groeit op in een rooms-katholiek gezin. Vader Himmler is streng, maar tegelijk liefdevol.

Als Heinrich vijf jaar is, wordt er een derde zoon geboren. Longerich: „Heinrich bevond zich nu in de gecompliceerde positie van de middelste zoon, ingeklemd tussen de hem in alles overtreffende grote broer en het behoedzaam rekening houden met de kleine Ernst. In deze situatie waren ziekten niet alleen een tijd van lijden, maar ook een mogelijkheid weer meer aandacht van zijn ouders te krijgen. Mogelijk liggen hier de wortels voor zijn latere psychosomatische kwalen.”

Als kind is Heinrich niet alleen ziekelijk, maar ook aanhankelijk, gezeglijk en intelligent. Later vallen nog andere karaktertrekken op. Hij is pedant, bemoeizuchtig, contactgestoord en seksueel geremd.

Sleutelervaring

Tijdens de Eerste Wereldoorlog meldt Himmler zich aan bij het leger. Hij droomt van een officierscarrière. Maar omdat hij te jong is, mag hij niet naar het front. Die teleurstelling is een sleutelervaring, schrijft Longerich. Himmler zal het ontbreken van frontervaring later compenseren met wat hij voor een strikt militaire levenshouding en gedragscode houdt.

De nederlaag van Duitsland in de Eerste Wereldoorlog drijft Himmler in de armen van de nazi’s, die op dat moment nog niet meer dan een extremistische splintergroepering vormen. Himmler werkt eerst op de propaganda-afdeling, later bij de Schutzstaffel, ofwel de SS, die aanvankelijk dient als lijfwacht van de nazileiding en ordebewakers bij nazi-evenementen.

Via de SS weet Himmler zich op te werken. Uiteindelijk wordt hij na Hitler de machtigste man in het Derde Rijk. Zijn naam is onlosmakelijk verbonden met de concentratie- en vernietigingskampen. Het levert hem de bijnaam ”architect van de Holocaust” op.

Meedogenloos

Bij de vernietiging van de Joden kent Himmler geen enkele scrupule. „Bent u een Jood?” vraagt Himmler bij een bezoek aan het Oostfront aan een Russische gevangene met opvallend blonde haren.

„Ja”, zegt de man.

„Beide ouders zijn Jood?”

„Ja”, zegt de arme man.

„Hebt u niemand in uw familie die geen Jood was?”

„Nee.”

„Dan kan ik u ook niet helpen.”

De man wordt doodgeschoten. Zo is Himmler.

Van zijn mannen verwacht hij dat ze net zo meedogenloos zijn. Himmler beveelt de SS-cavaleristen in Wit-Rusland de Joodse mannen neer te schieten en de Joodse vrouwen in het moeras te drijven. Het tweede SS-cavalerieregiment antwoordt: „Vrouwen en kinderen in het moeras drijven heeft niet het verwachte resultaat, want de moerassen zijn niet zo diep dat ze kunnen verdrinken.” Natuurlijk moeten ze desondanks sterven.

Bij sommige SS’ers protesteert het lichaam tegen de gruweldaden die ze uitvoeren. Ze hebben last van depressies, maagklachten en zenuwinzinkingen. ”Oostfrontkolder” noemen de mannen de gevolgen van de misdaden. De SS richt in Karlsbad een speciaal sanatorium in waar de mannen weer op verhaal kunnen komen. Himmler beveelt de mannen toast te eten en af te zien van aardappelen. Zo blijven zijn mannen fit voor de Holocaust.

Bizar is dat Himmler, hoe meedogenloos hij ook is, hecht aan fatsoen. In 1943 zegt hij bij zijn bekende toespraak in Posen dat men „eerlijk, fatsoenlijk, trouw en kameraadschappelijk tegenover mensen van ons eigen bloed dient te zijn en verder tegenover niemand.” Russen en Joden zijn in zijn ogen ”mensendieren”. Fatsoen tegenover mensendieren is geen moreel gebod, aldus Himmler.

Uitgangspunt

Himmler wil een Groot Germaans Rijk in Rusland inrichten. De Slavische volken moeten worden omgebracht om ”Lebensraum” aan de Duitsers te bieden. Het vermoorden van de miljoenen Joden is de eerste fase in zijn „nieuwe bevolkingspolitieke ordening.”

Dit is een van de gruwelijke vondsten van Longerich: de Holocaust is voor Himmler slechts uitgangspunt voor verdere gigantische misdaden met miljoenen slachtoffers waartoe het zal komen als de geallieerden het naziregime niet ten val brengen.

In Himmlers gedachtewereld is er geen plaats voor Joden, maar evenmin voor Slaven, homoseksuelen, gehandicapten en christenen. Vooral van de laatste groep moet hij niets hebben. Himmler is in een rooms-katholiek gezin opgegroeid, maar in zijn studententijd keert hij het christelijk geloof de rug toe.

Tegenover de buitenwereld probeert Himmler de indruk te wekken dat de SS neutraal tegenover confessionele vraagstukken staat. In kleine kring laat hij een geheel ander geluid horen. Het christendom is in zijn ogen „een pervers en levensvreemd wereldbeeld.” Himmler noemt het christendom de „vernietiger van alle volken” en „de grootste pest ons in de geschiedenis is overkomen.”

Longerich: „Aan Himmlers anticommunisme en antisemitisme bestaat geen twijfel, en beide tegenstanders wil hij zonder mededogen uit de wereld helpen. Maar in wezen interesseert het christendom hem veel meer: de confrontatie met het christendom heeft voor hem een regelrecht existentiële betekenis en door de bestrijding van de christenen te verbinden met het idee van het herstel van de verdwenen wereld van Germanië, heeft hij een levenstaak gevonden.”

Weinig heroïsch einde

Aan Himmlers levenswerk komt een einde als Stalins Rode Leger de Duitse troepen uit Rusland verdrijft. Als Hitler-Duitsland eind april 1945 bijna is verslagen wil Himmler met de westerse geallieerden onderhandelen over de capitulatie van Duitsland. Engeland en Amerika gaan echter niet op zijn avances in en Hitler, die van zijn stappen hoort, ontneemt Himmler al zijn functies.

Himmler komt weinig heroïsch aan zijn einde. Als hij ziet dat de strijd verloren is ontvlucht hij Berlijn. Britse troepen pakken hem op 21 mei 1945 op. Voordat hij kan worden verhoord pleegt Himmler zelfmoord door een capsule met cyaankali stuk te bijten. In de buurt van Lüneberg wordt hij anoniem begraven.

N.a.v. ”Heinrich Himmler”, door Peter Longerich; uitg. De Bezige Bij, Amsterdam, 2009; ISBN 978 90 234 2869 5; 991 blz.; € 59,50.

Als Reichsführer SS houdt Heinrich Himmler zich niet alleen met de grote lijnen bezig, maar bemoeit hij zich ook met de kleinste details; van de financiële schulden van de SS’ers tot hun huwelijksleven.

De SS is in de ogen van Himmler een ”Sibbe”, een gemeenschap van „noordse mannen” en vrouwen, een „geselecteerde bovenlaag die steeds uit de beste zonen en dochters van ons volk wordt aangevuld.”

Als hoofd van de Sibbe hecht Himmler er grote waarde aan dat zijn mannen de juiste echtgenotes kiezen en daarom is er toestemming van hogerhand nodig om te trouwen. In 1935 wordt de procedure voor huwelijkstoestemming geformaliseerd. De trouwlustige SS’er moet voor zichzelf en zijn bruid een stamboom die tot het jaar 1800 terugreikt, een ingevulde vragenlijst en een handgeschreven biografie overhandigen. Verder moet hij dia’s waarop „de aanvrager en de toekomstige bruid van hoofd tot voeten naast elkaar staand” te zien zijn en foto’s van de familie van de twee toekomstige echtelieden inleveren. Beide partners moeten zich bovendien door een arts laten onderzoeken.

Bij SS-officieren beslist Himmler in laatste instantie zelf. Ook als een SS’er met een vrouw wil trouwen die niet de Duitse nationaliteit bezit is toestemming van de Reichsführer nodig.

Omdat de procedure lang en ingewikkeld is, wordt hij voortdurend genegeerd. Himmler perfectioneert de procedure desondanks. In 1937 geeft hij de volgende beschikking uit: „Ik wil dat de SS’ers een raciaal waardevol, gezond Duits gezin stichten.” De vrouwen moeten daarom aan een gynaecologisch onderzoek worden onderworpen. „Grondig! Bij vrouwen gevoelig te werk gaan! Vruchtbaarheid wordt beoordeeld: op de algemene verschijning, op de bekkenmeting, vooral op de tactvol, maar nadrukkelijk gevraagde voorgeschiedenis.” Bij twijfel moet een inwendig onderzoek volgen.

Met het oog op de oorlog moet Himmler de huwelijkstoestemmingsprocedure vereenvoudigen. „Het belangrijkste”, aldus Himmler, „wat ik kan en wil bereiken is dat zo mogelijk iedere SS’er voordat hij sneuvelt een kind heeft.” Wordt het aantal kinderen „alles bij elkaar groter, dan neem ik –vanuit de selectie bekeken– wanproducten op de koop toe.”

Het bloed kruipt evenwel waar het niet gaan kan en Himmler voegt weer nieuwe selectiecriteria toe. In de herfst van 1941 eist hij dat op het onderzoeksformulier ook de „vorm van de benen” wordt opgenomen, en wel volgens het schema ”recht, o-been, x-been”, geordend in de categorieën ”licht, middel en sterk”.

Als Himmler persoonlijk over een huwelijksverzoek beslist, benut hij de gelegenheid om diep en blijvend in het persoonlijke leven van zijn mannen en hun partner in te grijpen. Als Rottenführer G., een bewaker van concentratiekamp Dachau, in 1942 vraagt om met Lucie B., de moeder van zijn drie kinderen, te trouwen, geeft Himmler eerst geen toestemming. De vrouw is niet in staat gebleken de kinderen van G. Duits op te voeden. De vrouw spreekt gebrekkig Duits omdat ze een Poolse moeder heeft. Himmler geeft het paar een kans, op voorwaarde dat mevrouw B. en haar kinderen zich aan een verduitsingsprogramma onderwerpen. Dat houdt in dat de kinderen in een Duits kindertehuis worden geplaatst, waar hun „zuiver Duitse en verder goede opvoeding” in de gaten kan worden gehouden.” De moeder moet voor de duur van een jaar een moederschool van NS-Frauenschaft bezoeken. Pas als ze positief wordt beoordeeld, mag ze trouwen. „Mijn beslissing moet G. door zijn commandant in een lang, zeer positief en vriendelijk gesprek worden meegedeeld.”