”Mijn kleine evangelie”
Auteur: Lev Tolstoj
Uitgeverij: Erven J. Bijleveld, Utrecht, 2002; vertaald door Arthur Langeveld
ISBN 90 6131 986 2
Pagina’s: gebonden, 207
Prijs: € 18,50. „Kent u Tolstojs Mijn kleine Evangelie?” vroeg de filosoof Ludwig Wittgenstein eens. „Dat boek heeft mijn leven gered. U kunt zich niet voorstellen wat een betekenis dit werk voor een mens kan hebben.”

”Mijn kleine evangelie”, geschreven door de Russische romancier Lev Tolstoj, enkele jaren na de voltooiing van zijn grote meesterwerken ”Oorlog en vrede” en ”Anna Karenina”, wil een „herschepping” zijn van de vier evangeliën in één nieuw evangelie. Een hachelijke poging, die Tolstoj ondernam na uitputtende bijbelstudie in een periode van diepe existentiële twijfel. Het boek is recent opnieuw uitgegeven in het Nederlands.

Op zoek naar antwoord op levensvragen las Tolstoj het ene na het andere filosofische en wetenschappelijke boek. Hoewel hij in 1847 brak met de Russisch Orthodoxe Kerk, wendde hij zich opnieuw tot de godsdienst, ditmaal op zoek naar inzicht. Tolstoj bestudeerde boeddhisme, islam en christendom en kwam tot de slotsom dat de oplossing voor „het probleem van het leven” niet te vinden is in de gevestigde godsdiensten en kerken, maar alleen in de authentieke woorden van Jezus zelf. ”Mijn kleine evangelie” is het resultaat van die zoektocht: het biedt, in Tolstoj’s eigen woorden, een „Christus zonder het christendom.”

Tolstoj betoogt dat de kerk als instituut verantwoordelijk is voor de verwording van het christendom. Als zodanig vertegenwoordigt ze dezelfde kracht der duisternis als waartegen Jezus had gestreden. De verwording van de kerk heeft ertoe geleid dat het christendom zich niet bezighoudt met de levenspraktijk -waar het volgens Tolstoj bij Jezus om ging-, maar puur om leerstellingen en rituelen. Maar juist de woorden van Christus zijn eenvoudig en helder. Ze zijn dan ook gericht op de verlichting van het dagelijks lijden van de mensheid, zegt Tolstoj.

Met een grootst gebaar wil deze beroemde schrijver het christelijk geloof van zijn geschiedenis ontdoen, als parels die uit de stinkende modder moeten worden gehaald. „Bij mijn studie van het christendom vond ik niet alleen deze bron van het zuivere leven (de evangeliën, JCK), maar begreep ik tevens dat zich heimelijk modder en drab met de leer hadden vermengd die de zuiverheid ervan aan het oog onttrokken. En behalve de verheven christelijke leer vond ik er nauw mee verbonden twee leren die er wezensvreemd aan zijn: de joodse en de kerkelijk leer.”

Het nieuwe evangelie dat Tolstoj schept is er één ontdaan van openbaring en goddelijkheid. De meest fundamentele leerstukken van het christelijk geloof gaan bij hem op de helling: zonder blikken of blozen meldt hij dat het hem koud laat „of Jezus Christus wel of geen God was en van wie de Heilige Geest afkomstig was en dat soort kwesties meer.” Valse profeten van later tijd hebben de leer van Jezus verminkt en Hem tot God gemaakt, stelt hij. Het zal niet verbazen dat Tolstoj in 1901 door zijn voormalige moederkerk in de ban werd gedaan.

Tolstojs prediking van zuiverheid en geweldloosheid maakte desondanks diepe indruk op talrijke lezers, onder wie Mahatma Gandhi, Kurt Tucholsky, Isaiah Berlin en Thomas Mann. „Wat Tolstoj geloofde, predikte en ook in de praktijk bracht, was vóór alles een actieprogram, een oorlogsverklaring aan het adres van alle geldende maatschappelijke waarden, aan de tirannie van staten, samenlevingen, kerken, aan onrecht, wreedheid, domheid, hypocrisie, zwakte, en bovenal aan het adres van ijdelheid en morele verblinding”, oordeelde Berlin.

Voor lezing van dit geschrift is het goed te bedenken dat bij Tolstoj het evangelie van goddelijke openbaring is veranderd in een bron van inspiratie, een leer „die ons kan helpen te begrijpen hoe wij moeten leven.” Tolstoj: „Ik zie de leer van Jezus niet als de leer van een god of een heilige, maar als de leer van een groot man. Zijn leer is de leer die het leven zin geeft.”