Een van de meest markante reacties op die achttiende eeuw, in het bijzonder op de Duitse denkers als Kant en Schelling, was het geschrift ”Over de religie. Aan de ontwikkelden onder haar verachters”. Dit boek verscheen in 1799 zonder de naam van de auteur. In Berlijn wist men echter al gauw dat de schrijver hiervan de theoloog Friedrich Schleiermacher was. Afkomstig uit een piëtistisch milieu, namelijk de Herrnhutter broedergemeente in het plaatsje Barby, legde Schleiermacher het accent binnen de godsdienstbeoefening op het gevoel in plaats van het verstand.Schleiermacher definieerde het religieuze gevoel als het „gevoel van pure afhankelijkheid”, als „ervaring van het oneindige.” Daarmee waren begrippen gevormd waarbinnen de vertegenwoordigers van een nieuwe wereldbeschouwing zich thuisvoelden en waar zij op voortbouwden.

De Duitse filosoof Rüdiger Safranski (geb. 1945) die in Nederland bekendheid geniet door zijn boek ”Het Kwaad of het drama van de vrijheid” en zijn studies over Martin Heidegger, Friedrich Nietzsche en Friedrich Schiller, gaat in zijn nieuwe boek ”Romantiek. Een Duitse affaire” uitvoerig in op de gedachten van Schleiermacher. Safranski laat zien hoe belangrijk de religie is geweest voor een hele generatie nieuwe schrijvers in Duitsland.

Onder hen spreekt Novalis (pseudoniem van Friedrich von Hardenberg) wel het meest tot de verbeelding. Niet alleen door zijn ”Hymnen aan de Nacht”, waarin Novalis de grens van dood en leven tracht te overschrijden om daarmee zijn zeer jong gestorven verloofde Sophie von Kühn te bereiken. Het is vooral het geschrift ”De Christenheid of Europa” uit 1799 dat de discussie aanwakkert. In dit werk pleit Novalis voor een herleving van de middeleeuwen met een hechte menselijke gemeenschap in gezamenlijke gebondenheid aan één godsdienst.

Het bekendst is Novalis ook nu nog door de onvoltooide roman ”Heinrich von Ofterdingen”, waarin de (middeleeuwse) hoofdpersoon over een blauwe bloem droomt en van het vinden van deze bloem (de ware geliefde) zijn levensdoel maakt.

Safranski verstaat de kunst om relaties te leggen tussen de verschillende spelers binnen de Duitse romantiek en om samenhangen zichtbaar te maken tussen de ontwikkelingen op politiek, sociaal en kunstzinnig gebied. Iedereen heeft wel eens van de ”romantische ironie” gehoord, maar wat deze ironie precies inhoudt, kunnen we bij Safranski lezen wanneer hij de opvattingen van Friedrich Schlegel en zijn broer August Wilhelm uit de doeken doet.

Hetzelfde geldt voor de romantische gedachten over het onvoltooide, het fragment.

De schrijver van dit boek behandelt de romantiek breed en niet minder diep. Van tijd komt hij tot samenvattende oordelen die de greep op dit krioelende geheel verstevigen: „Het wordt vaak over het hoofd gezien dat de Duitse diepzinnigheid er met de Romantiek niet alleen verlangen en weemoed bij kreeg, maak ook de betoverende gave de dingen licht op te vatten en makkelijk te maken. Het waren grandioze losmaakoefeningen.”

Safranski schetst op solide wijze een beeld van de veelvormigheid en rijkdom van de Duitse romantiek. Tevens volgt hij het romantische spoor tijdens de decennia na de overwinning op Napoleon, in de biedermeiertijd en het realisme en zelfs tot ver in de twintigste eeuw. De gedeelten over de componist Richard Wagner en zijn opera’s en de hoofdstukken over Wagners aanvankelijke vereerder die zijn vijand werd –Friedrich Nietzsche– zijn knap geschreven en rijk van inhoud.

Juist omdat Safranski in de delen over Schopenhauer, Wagner en Nietzsche zo soeverein aan het werk is, zijn de magere uitspraken over de biedermeiertijd en het realisme teleurstellend. Safranski verzuimt te vertellen hoe zeer de literaire motieven uit de romantiek bij schrijvers als Eduard Mörike, Franz Grillparzer en Adalbert Stifter hebben doorgewerkt. Stifters werk bijvoorbeeld is één voortdurende strijd tegen de dreigende onttovering van de wereld.

Het expressionisme met zijn verlangen naar de nieuwe mens komt er eveneens bekaaid af. Dat is spijtig, omdat de vraag naar de relatie tussen de romantiek en het nationaal-socialisme daardoor onvoldoende historische verankering krijgt. Ten minste had Safranski moeten vermelden dat de Nazi-propagandaminister Joseph Goebbels op een proefschrift over de romantiek was gepromoveerd.

Safranski heeft opnieuw laten zien dat hij een inspirerende gids is bij onze zoektocht naar de essentiële krachten van het verleden. Dat hij tevens tot discussie aanleiding geeft –onder meer over de rol van Christus in de theologie van Schleiermacher– is onderdeel van de inspiratie.

N.a.v. ”Romantiek. Een Duitse affaire”, door Rüdiger Safranski; uit het Duits vertaald door Mark Wildschut; uitg. Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 2009; ISBN 978 90 450 0607 9; 416 blz.; € 34,90.