Deze week nog kwam het Britse openbaar ministerie met nieuwe voorschriften voor vervolging van mensen die hulp bij zelfdoding bieden. Het OM was daartoe gedwongen door het Hogerhuis, dat een weigering van de openbare aanklager om richtlijnen dienaangaande te publiceren niet accepteerde.MS-patiënte Debbie Purdy had het OM gevraagd of haar man zou worden vervolgd als hij haar zou helpen naar het buitenland te reizen om daar een eind aan haar leven te maken. Hoofdaanklager Keir Starmer wilde geen antwoord op die vraag geven, maar na een eindeloos juridisch getouwtrek moest Starmer afgelopen woensdag openheid van zaken geven.

Als er sprake is van hulp bij zelfdoding zal het publieke belang steeds de doorslag geven of iemand wordt vervolgd of niet, was de centrale boodschap van Starmer. Concreet betekent dat bijvoorbeeld dat vrijwel altijd tot vervolging wordt overgegaan als de overleden persoon minderjarig is. Daarentegen zal sneller worden geseponeerd als er tussen de overledene en degene die hulp bij de suïcide heeft geboden een intieme familie- of vriendschapsrelatie bestaat.

Dat de discussie juist in Groot-Brittannië weer oplaait, verbaast prof. Henk Jochemsen, voormalig directeur van het Prof. dr. G. A. Lindeboom Instituut voor medische ethiek, „totaal niet.” „Dit is de zoveelste poging om euthanasie in het Verenigd Koninkrijk gelegaliseerd te krijgen. Nu probeert men het dus via een omweg, door de richtlijnen voor vervolging aan te passen.”

Dit lijkt inderdaad een omweg. Is het dan niet beter om zaken in de wet vast te leggen?

„Wetgeving is veel definitiever; er gaat ook een grotere symboolwerking van uit. Ook leg je daarmee principieel de mogelijkheid van euthanasie of hulp bij zelfdoding vast. Richtlijnen voor het openbaar ministerie suggereren niets anders dan dat de aanklager per geval bekijkt of tot vervolging wordt overgegaan. Dat is al bestaande praktijk. Overigens is het wel goed dat nadrukkelijk het publieke belang wordt meegewogen.”

Maar vervolgens wordt dat publieke belang bijvoorbeeld opgehangen aan een familierelatie.

„Dat is inderdaad een slechte zaak. Maar het is altijd beter dan een beleidsmatige opening voor euthanasie of hulp bij zelfdoding in de wetgeving bieden.”

In diverse landen is de regelgeving met betrekking tot hulp bij zelfdoding en euthanasie de afgelopen jaren verruimd. Ziet u daarin een wereldwijde tendens?

„De term wereldwijd vind ik te ruim genomen. Met name in de arme landen speelt de discussie helemaal niet. In Europa en de Verenigde Staten daarentegen des te meer.”

Hoe komt dat?

„Daar zijn verschillende redenen voor. In de eerste plaats hebben we natuurlijk te maken met een verslechtering van het geestelijke klimaat. De persoonlijke beleving van mensen staat meer en meer voorop. Daarnaast is er sprake van een radicale individualisering ten aanzien van morele opvattingen. Ook al wil ik zelf geen euthanasie, wie ben ik om te zeggen dat een ander daar niet voor mag zijn?

Verder spelen heel duidelijk demografische aspecten een rol. De wereldbevolking wordt steeds ouder, waardoor ook steeds meer typische ouderdomsziekten optreden. En door de individualisering hebben ouderen steeds vaker het gevoel dat er niemand is die voor hen zorgt. Dat zijn tegenwoordig –helaas– factoren die de vraag om euthanasie doen toenemen.”

In de Britse pers wordt in de berichtgeving over de nieuwe richtlijnen voor vervolging van hulp bij zelfdoding direct weer naar Nederland verwezen als koploper op dit gebied. Zijn we echt het slechtste jongetje van de klas?

„Op dit punt helaas wel. Op andere terreinen –neem embryonaal onderzoek en de ontwikkelingen op het gebied van kunstmatige voortplanting– zijn landen als Groot-Brittannië en België ons vooruit. Zwitserland is overigens een goede tweede als het gaat om euthanasie en hulp bij zelfdoding. Waarbij het woord ”goed” hier natuurlijk in negatieve zin moet worden opgevat.”

Hoe lang zal euthanasie in Groot-Brittannië nog in het Wetboek van Strafrecht blijven?

„Dat is het merkwaardige in Engeland: de discussie over legalisering van euthanasie speelt eigenlijk al vanaf het einde van de negentiende eeuw. Tot de Tweede Wereldoorlog waren de conservatief-christelijke krachten echter dermate sterk dat legalisering altijd buiten de deur is gehouden. Na de Tweede Wereldoorlog is de palliatieve zorg in het Verenigd Koninkrijk heel goed ontwikkeld. Ook dat heeft bijgedragen aan het weren van euthanasie. Bij de laatste poging om de mogelijkheden voor euthanasie te verruimen, werd er een sterke coalitie van conservatieve, christelijke, joodse en islamitische krachten gesmeed, die een succesvolle lobby vormde. In Nederland is dat ook geprobeerd, maar daar is het helaas anders gelopen.”

In de Verenigde Staten is de pro-lifelobby ongekend groot. Toch hebben inmiddels drie staten, Oregon, Washington en Montana, hulp bij zelfdoding mogelijk gemaakt. Hoe kan dat?

„Ik zou zeggen: juist door die lobby zijn het nog maar drie staten waarin hulp bij zelfdoding mogelijk is. In de Verenigde Staten leeft heel sterk het gevoel van de vrije keuze. Dat werkt echter naar twee kanten. Aan de ene kant wil men de mogelijkheid openhouden om zelf het levenseinde te bepalen. Aan de andere kant is men zeer beducht voor ‘dwangmatige’ euthanasie als er bijvoorbeeld geen uitzicht op genezing is of als er sprake is van ondraaglijk lijden.”

Hoe ligt dat in Europa?

„In Europa ligt het heel divers. In Duitsland woedt al jaren een heftig debat over hulp bij zelfdoding en euthanasie. De wet verbiedt het niet, maar de medische beroepsgroep heeft het in een eigen gedragscode verboden. In Duitsland is die houding natuurlijk sterk door het oorlogsverleden beïnvloed, hoewel je wel ziet dat de Duitsers zich langzaam maar zeker aan de schaduw van het verleden ontworstelen.

In Frankrijk is men erg beducht voor legalisering van euthanasie, maar daar is de palliatieve zorg erg goed ontwikkeld. In een aantal katholieke landen is de discussie nauwelijks aan de orde. Spanje en België hebben daarentegen de afgelopen jaren een enorme inhaalmanoeuvre op ethisch gebied gemaakt. België is inmiddels een van de progressiefste landen op ethisch terrein.”

U heeft altijd gepleit voor verdere ontwikkeling van palliatieve zorg als hét alternatief voor euthanasie en hulp bij zelfdoding. Wat valt er op dat gebied nog te winnen?

„Er is veel gebeurd, maar er is ook nog veel te winnen. In het algemeen geldt dat in westerse landen sprake is van een geweldige gerichtheid op instandhouding van het leven. We kunnen aan de ene kant niet accepteren dat het leven eindig is. En op het moment dat we beseffen dat het leven eindig is, moet het ook maar zo snel mogelijk afgelopen zijn.

We moeten als samenleving onze kwetsbaarheid en vergankelijkheid leren aanvaarden. De overgang tussen curatieve en palliatieve zorg blijft nu nog te vaak moeizaam verlopen, omdat we te lang vasthouden aan het idee dat genezing nog mogelijk is. In het Westen is in dit opzicht duidelijk sprake van een cultuurprobleem. Daarom is het belangrijk om in gesprekken tussen arts en patiënt helderheid te verschaffen over wat wel en niet mogelijk is.

Gelukkig ontwikkelt de palliatieve zorg, ook de geestelijke zorg, zich in Nederland positief. Maar we zijn er nog niet.”