Wereldwijd zijn er 10 miljoen vluchtelingen en nog eens tientallen miljoenen ontheemden, vluchtelingen binnen de eigen landsgrenzen. Ontheemden vormen de grootste groep van kwetsbare mensen. Zij staan buiten hun eigen maatschappij, hebben vaak beperkte toegang tot legale of fysieke bescherming en hun toekomst is onzeker.Geschat wordt dat vrouwen en kinderen 80 procent van de ontheemden wereldwijd uitmaken. Steeds vaker zijn zij de inzet van de oorlog, onder andere als kindsoldaat en slachtoffers van verkrachting, marteling en misbruik. Geconfronteerd met conflicten hebben zij weinig keus waarheen of hoe ze kunnen vluchten omdat essentiële zaken zoals reisdocumenten, alfabetisme, geld en toegang tot betrouwbare informatie ontbreken.

In mijn militaire carrière heb ik gezien dat geweld gericht op vrouwen en kinderen een gevaarlijke oorlogstactiek kan zijn. Gewapende groepen die gemeenschappen bedreigen door de verkrachting van vrouwen en meisjes, met andere woorden een aanval op de eer van een gemeenschap.

Het klimaat van straffeloosheid in de meeste postconflictgebieden maakt dat vele vormen van seksegerelateerd geweld welig tieren. Vaak ontbreekt de politieke wil om de vicieuze cirkel te doorbreken. Als zodanig blijft straffeloosheid een belangrijke hindernis in het voorkomen van seksueel geweld.

Uit de getuigenissen van slachtoffers blijkt dat er vaak onvoorspelbaar buitensporig geweld wordt gebruikt. Veel slachtoffers hebben serieuze langdurige psychische en fysieke klachten, tot hiv en traumatische fistels toe. Zij zijn voor hun leven beschadigd.

Overlevenden van seksueel geweld lopen tegen muren op wanneer ze gerechtigheid zoeken, of het nu is via het gerecht of via meer informele gemeenschapscomités. Juist omdat er een gebrek is aan adequate rechtshandhaving, zijn vrouwen huiverig om gerechtigheid te zoeken of om hun aanvallers aan te klagen. Slachtoffers lijden vaak liever in stilte, uit angst voor stigmatisering of uitsluiting.

Nog altijd zijn er verscheidene gewapende groeperingen in Afrika die seksueel geweld als oorlogswapen hanteren in verscheidene vormen, zoals seks­slavernij, ontvoering, gedwongen rekrutering, gedwongen prostitutie en verkrachting. Schaal en wreedheid van seksueel geweld tegen vrouwen en kinderen in gewapende conflicten grenzen aan oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid.

De Veiligheidsraad heeft in 2008 erkend dat seksueel geweld een bedreiging is voor vrede en veiligheid in Afrika en in de rest van de wereld. Dat is een belangrijke stap. De VN en de internationale gemeenschap dienen echter hun campagnes voor de beëindiging van seksueel geweld tegen vrouwen en kinderen te intensiveren.

Vredeshandhavers kunnen een belangrijke rol spelen in de preventie en de aanpak van seksueel geweld in conflict- en postconflictgebieden. Het is van groot belang dat de secretaris-generaal van de Verenigde Naties alle moderne en multidimensionale vredesmissies een mandaat geeft om burgers die worden bedreigd door fysiek geweld te beschermen. Een zichtbare VN-missie bewees haar effectiviteit in het voorkomen van seksueel geweld in de Democratische Republiek Congo en in Darfur. Organisaties die zich richten op vluchtelingen, ontheemden en hen die terugkeren moeten zich concentreren op de rechten, behoeften en bijdragen van vrouwen en kinderen en daar prioriteit aan geven.

Blijvende vrede

Om de bescherming van burgers, inclusief ontheemden en vluchtelingen, zo goed mogelijk uit te voeren moet een VN-vredesmacht beschikken over een helder mandaat, een krachtige geweldsinstructie en goed getrainde en goed uitgeruste troepen. Minstens zo belangrijk is de bereidheid van VN-commandanten om snel beslissingen te nemen wanneer de aanwezigheid van gewapende groeperingen wordt gemeld.

Indien de politieke of militaire wil om geweld te gebruiken ter bescherming van burgers ontbreekt, dan zal er niets gebeuren. De uitbraak van geweld in de Democratische Republiek Congo eerder dit jaar laat zien dat het uitblijven van actie van VN-vredesmachten kan leiden tot honderdduizenden extra ontheemden en gezichtsverlies voor de VN tegenover de lokale bevolking en de internationale gemeenschap.

Ik geloof dat er geen blijvende vrede kan zijn zonder oplossingen voor het ontheemdenvraagstuk. De hulp aan ontheemdenpopulaties bij terugkeer en re-integratie kan niet alleen een conflict bij de wortel aanpakken, maar ook verdere conflicten voorkomen.

De auteur is generaal-majoor der mariniers buiten dienst en heeft leidinggegeven aan diverse VN-vredesmissies. Dit artikel is ontleend aan de zevende Van Heuven Goedhartlezing, die hij vrijdag hield ter gelegenheid van Wereldvluchtelingendag.