„De muziek waar dit boek naartoe voert, is de echo van een spiritualiteit die al eeuwen de onze niet meer is: de van de aarde afgewende, ingekeerde vroomheid van de oude kerk. Buiten haar muren schamperden heidenen, daverden volksverhuizers, leverden tijden en culturen slag met elkaar. Binnen haar muren leefden bange gelovigen toe naar een troost die oude godsdiensten en wijsheden niet meer geven konden, en die zij in alle volheid zagen wachten achter de scheidslijn van leven en dood. Ze zongen zoals ze dachten dat daarginds gezongen zou worden. Hun stemmen, dachten ze, gingen op in de hemelse koren. Wie zong, zegt de Griekse kerkvader Chrysostomos, wist zich ‘omzongen door engelen’.”Zo begint Helene Nolthenius in 1981 haar boek over het gregoriaans: ”Muziek tussen hemel en aarde”. Een opening die direct haar stijl verraadt: verheven, statig, plechtig bijna. Meeslepend, hier en daar ook bijna lyrisch. En tegelijk hoogstaand, afstandelijk, wetenschappelijk onderbouwd.

Het boek vormde 28 jaar geleden het hoogtepunt van het musicologische werk van de emeritus hoogleraar muziekgeschiedenis van de oudheid en de middeleeuwen in Utrecht.

Van ”Muziek tussen hemel en aarde” verscheen in 1985 een tweede druk, en sindsdien bleef het stil rond het boek. Nolthenius’ biograaf Etty Mulder heeft nu voor een heruitgave gezorgd, waarbij ze een inleiding schreef en een bibliografie toevoegde.

Latijn

Nolthenius hield van de middeleeuwse kerkmuziek, die ten onrechte vernoemd is naar paus Gregorius (590-604). Ze was ook ervaringsdeskundige, vanwege haar korte maar heftige periode als fanatiek katholiek.

Bij de bestudering van het gregoriaans vergde ze veel, van zichzelf en anderen. Zo was ze van mening dat studenten musicologie deze muziek zelf moesten leren zingen. Pas dan wisten ze waarover het ging, vond ze. Het was haar dan ook een gruwel dat steeds minder studenten het Latijn beheersten.

Baanbrekend was in de jaren tachtig het interdisciplinaire karakter van Nolthenius’ boek: ze schreef niet slechts vanuit de musicologie, maar ze stelde de ontwikkeling van het gregoriaans aan de orde in een brede kunst- en cultuurhistorische context. Haar kennis van de cultuur van de oudheid en de middeleeuwen en die van Italië gecombineerd met een schone schrijfstijl maakte dat haar boek destijds door velen werd bewonderd.

Nolthenius biedt een voorname schets over de lange ontwikkelingsgang van de gregoriaanse gezangen (beginnend in 330 in Rome en eindigend aan het eind van het eerste millennium). De toelichtende bijlagen en de kleurenillustraties maken ook de uitgave voornaam. Kortom, een bijzonder boek van een bijzondere vrouw over een bijzondere soort muziek.

N.a.v. ”Muziek tussen hemel en aarde. De wereld van het gregoriaans”, door Helene Nolthenius; uitg. Vantilt, Nijmegen, 2009; ISBN 978 94 6004 022 1; 215 blz.; € 24,50.