De oorzaak van de kredietcrisis wordt vaak gezocht in hebzucht. Doordat met name bankiers hun eigenbelang hebben gevolgd en –daartoe aangezet door bonussen– op jacht zijn gegaan naar winst, zijn onverantwoorde risico’s genomen, waarvoor uiteindelijk de samenleving de prijs betaalt. Er is dus een sprake van een moreel tekort.Voorwaar geen vrolijke conclusie, te meer omdat de conclusie niet beperkt blijft tot bankiers. Wij zijn namelijk gaan haar beter dan zij. Wij hebben als deelnemers in pensioenfondsen een hoog rendement want een goed pensioen geëist. Wij hebben als spaarders de hoogste rente gevraagd. Wij hebben als hypotheeknemers de laagste rente gezocht. Op deze manier zijn bankiers opgejaagd en hebben ze te grote risico’s genomen. Kortom, de crisis dat bent u.

Maar ik wil het voor u opnemen. Ik heb met deze morele benadering weinig geduld. Met een moreel tekort als oorzaak van de huidige crisis is er niet minder dan een nieuwe en betere mens nodig om herhaling te voorkomen. Die nieuwe en betere mens laat zich niet leiden door hebzucht en heeft oog voor duurzaamheid van de economie en de cohesie in de samenleving. Niet het eigenbelang maar het gezamenlijke belang staat voorop.

Dat lijkt een vergezicht naar een ideaal ogende toekomst, maar is een stap terug. De moraalfilosoof Adam Smith durfde al niet te vertrouwen op de goedertierenheid van de mens alleen, die soms opflikkert maar ons handelen maar beperkt stuurt.

Smith zag daarentegen in het nastreven van het eigen belang een constante in het menselijk handelen. „It is not from the benevolence of the butcher, the brewer or the baker that we expect our dinner, but from their regard to their own interest.” Precies, we rekenen niet op de goedertierenheid van de bakker maar op zijn of haar eigenbelang, als we ’s ochtend vers brood halen.

Tweestrijd

Natuurlijk, we hebben liever een bakker die brood met liefde en passie bakt dan een bakker die elke ochtend alleen voor het geld de oven aanzet. Toch is voor het resultaat het motief niet wezenlijk. Elke ochtend is er vers brood te koop, bij de liefdevolle bakker en bij de hebzuchtige bakker. Bovendien, ik ben bang dat ik het verschil niet proef.

Essentieel is dat het eigenbelang en het gezamenlijk belang dienen samen te vallen. Een actie uit eigenbelang of een met het oog op het gezamenlijke belang moeten hetzelfde resultaat hebben. Aan die voorwaarde is niet voldaan. Dat is de les uit de crisis.

Bankiers pakten de winsten op de korte termijn, maar vergaten de kosten voor de lange termijn. Daarmee waren de winsten voor de banken en bankiers, en de kosten voor ons. Dat mag niet meer gebeuren.

Scherpere regels en scherper toezicht op naleving daarvan moeten voorkomen dat risico’s veronachtzaamd worden en door anderen dan de banken en bankiers gedragen worden. Dan wordt eveneens voorkomen dat wij als pensioendeelnemer, spaarder of hypotheeknemer ons schuldig moeten voelen als wij op zoek gaan naar de beste aanbieding.

Als burger kunnen we bezorgd zijn over de onbedoelde gevolgen van ons handelen, bijvoorbeeld voor het klimaat. Als consument willen we slim zijn en de beste aanbieding vinden, of het nu gaat om een spaarrekening of een vliegreis. De bezorgde burger zal een andere keuze maken dan de slimme consument. Die zal niet kiezen voor een goedkope ticket vanwege het klimaat of voor de hoogste rente vanwege het risico.

Het is de opdracht voor de samenleving en voor de politiek in het bijzonder om de tweestrijd tussen burger en consument, om onze interne worsteling onze tweestrijd tot een einde te brengen. Dat is de les die Adam Smith ons voorhield en die de huidige crisis ons weer leert.

Sorry

Een pleidooi voor betere regels en scherper toezicht moet niet worden opgevat als miskenning van individuele verantwoordelijkheid. Zo is eigenbelang voor een bankier nog geen excuus voor het verwaarlozen van spaarders en werknemers of voor zelfverrijking. Ook is eigenbelang geen excuus voor een spaarder om slechts naar de rente en niet naar bijvoorbeeld duurzaamheid van beleggingen te kijken.

Toch, het wordt moeilijker hard over bankiers te oordelen als ongeschreven regels massaal overtreden werden. Is het een kuddedier kwalijk te nemen dat het de kudde volgt? Ik hecht dan ook aan een sorry van bankiers, niet zozeer als individuele boetedoening, maar meer als collectieve erkenning van lessen die uit de crisis te trekken zijn.

Betere regels en scherper toezicht moeten ertoe leiden dat bankiers niet langer blind zijn voor de kosten en risico’s van beleggingen en investeringen. Want de les van de crisis is dat zij niet langer de keuze moeten maken tussen eigenbelang en gemeenschappelijk belang.

De auteur is lid van de Tweede Kamer voor de PvdA.