Zwijgt de oude muziekdoos van oma? Geen nood, een verblijf in het atelier van Arno van der Heijden doet wonderen. De Amsterdammer sleutelt net zo lang tot de mechaniek weer loopt als een zonnetje.Amerikanen wier platendoos in 2005 een flinke deuk opliep door de orkaan Katrina. Duitsers die een muziekdoos vinden in de kast van hun overleden ouders en zich afvragen wat ze ermee moeten. Klanten uit de hele wereld trekken bij Van der Heijden (58) aan de bel.

De restaurateur leeft van het herstellen en verkopen van antieke speeldozen. Naar eigen zeggen is hij praktisch de enige in Nederland en omliggende landen. Er is werk genoeg. Een van de kamers van zijn Amsterdamse woning herbergt bestofte exemplaren die nog onder handen moeten worden genomen. In de naastgelegen ruimte staan gerestaureerde speeldozen op een koper te wachten.

Het restaureren van een muziekdoos kost door het vele handwerk al snel duizenden euro’s. Soms kiest een eigenaar voor verkoop als hij een restauratie te kostbaar vindt.

De pinnen van de cilinder die tijdens het ronddraaien de tanden van de kam aantokkelen vormen het kwetsbaarste deel van een muziekdoos, weet de Amsterdammer uit ervaring. „Ze breken nogal eens af of klappen om. Veertig pinnen mis je nauwelijks. Maar ontbreken er 500, dan moet ik de hele cilinder van soms 10.000 nieuwe pinnen voorzien en deze er stuk voor stuk inslaan.”

Ook aan het mechanisme van de speeldoos mankeert vaak het nodige. „De veer is kapot, de regulateur die het tempo bepaalt, doet waar hij zin in heeft of het start stopmechanisme heeft het begeven.” Eventuele ontstemmingen verhelpt de restaurateur door het blokje lood dat onder elke tand van de kam zit groter of kleiner te maken.

Het meestal vruchtenhouten omhulsel van veel speeldozen vormt een dankbaar object voor houtwormen. De Amsterdammer houdt zich bij zijn leest en laat de restauratie van kasten over aan een meubelmaker.
Het gros van Van der Heijdens klanten is veertigplus en zit goed bij kas. „De ene muziekdoos belandt in een chic interieur, de andere komt terecht op een partyboot omdat de eigenaar zijn gasten iets bijzonders wil bieden. Een klant van 92 is me bijgebleven. Hij vertelde speeldozen altijd mooi gevonden te hebben en nu de centen voor een aanschaf te bezitten. Vijf jaar na zijn bezoek belde hij me om een tweede exemplaar te bestellen.”

Een kikker, een oldtimer, een viool, een clown, een mobile met vliegtuigjes. Je kunt het zo gek niet bedenken of er zit muziek in. Anke Kroon (60) uit Urk verkoopt speeldozen via internet. Een succesvolle business: „Bijzondere cadeaus blijven gewild.”

De vitrines langs de wanden van de werkkamer van Kroon staan bomvol kleurrijke waar. Haar collectie omvat ruim 200 verschillende speeldozen. Van een simpel muziekdoosje met zwengel of een los mechanisme om zelf in te bouwen tot een complete ijsbaan met bewegende figuren die op stroom werkt. Kroon tikte ze op de kop tijdens bezoeken aan speelgoedbeurzen in Europa.

De winkelier runt naar eigen zeggen Nederlands enige webwinkel die zich specifiek op speeldozen richt en zou de grootste keus bieden. „Ik kan het aanbod zonder problemen verdubbelen. Het is echter de kunst onderscheidend te zijn, ook om overlap met speelgoedwinkels te voorkomen.” Producten die een label als Fisher Price dragen, ontbreken derhalve in de internetshop. Van mobiles voor baby’s levert ze bijvoorbeeld alleen de exclusieve varianten.

Piano
Een speeldoos is vooral een cadeauartikel. Een geboorte of een jubileum vormt veelal aanleiding om een muziekdoos te kopen. „Mensen zijn vindingrijk. Zo schonk een bruidspaar elke gast een muziekdoosje, deed een koor de scheidende dirigent een piano cadeau en liet een stel de trouwringen tijdens de huwelijksplechtigheid in een speeldoos aanreiken.”

De winkelier noemt het opmerkelijk dat 30 procent van de klanten man is. Ze pakt een in glas gehuld muziekspeelwerk. „Mannen gaan voor de mechaniek en vinden het leuk om te zien wat er gebeurt.”
Houten dozen zijn het meest gewild. Vrouwen gebruiken ze om er bijvoorbeeld sieraden in op te bergen. Wanneer de klep opengaat, klinkt muziek. Het muzikale gedeelte zit onzichtbaar in een hoekje weggestopt. Het deksel bevat vaak een afbeelding, onder meer van schilderijen Van Gogh, Monet en Wachtmeister.

De Urkse loopt inmiddels vier jaar mee in speeldozenland. Trends ontdekte ze niet. „Het muziekdozenuiterlijk is tijdloos en niet aan modekleuren onderhevig.” Ook in het melodieënaanbod verandert weinig. Licht klassieke fragmenten en delen van popsongs blijven de boventoon voeren, zoals Für Elise, het Zwanenmeer, Memory en Over the rainbow. In tegenstelling tot speeldozen uit vervlogen tijden bieden hedendaagse muziekdozen meestal één kortdurend melodietje. Klanten met verzoeknummers vangen bot. „Eén exclusieve doos laten bouwen, is niet mogelijk, omdat de muziekdoos een massaproduct is.”

De Geneefse klokkenmaker Antoine Favre Salomon geldt als uitvinder van de speeldoos. Hij laat in 1796 een „carillon zonder hamers en bellen” registreren. Zijn vinding biedt de eerste mogelijkheid binnenshuis muziek af te spelen.

Een muziek of speeldoos is een mechanisch muziekinstrument, waarbij een opgewonden veer een cilinder in beweging brengt. De duizenden pinnetjes die in de cilinder zijn gestoken, raken de tanden van een metalen kam, waardoor een reeks tonen klinkt. De lengte van de tanden bepaalt de toonhoogte.

Een grote muziekdoos bevat zo’n zes tot twaalf melodieën, in totaal goed voor zo’n acht minuten muziek. Vaak populaire liedjes, operafragmenten of klassieke evergreens. Kleinere speeldozen huizen vaak in een houten kistje, een zilveren snuifdoos of in een Delfts blauw molentje.

De platenspeeldoos borduurt voort op het oorspronkelijke concept. Een stalen plaat waarin lipjes zijn geponst, vervangt de cilinder met pinnetjes. Deze lipjes verdraaien een rij kleine tandwielen, waarvan de tanden de kam bespelen. Een klant kon bij deze muziekdoos een verzameling platen aanschaffen, wat zijn muzikale horizon verbreedde. Grote, staande platenspeeldozen kregen een plekje in uitgaansgelegenheden, de kleine variant belandde in huiskamers van welgestelden.

De platenspeeldoos vierde hoogtij tussen 1895 en 1910. De opkomst van de platenspeler en de radio betekende de nekslag voor de muziekdrager. Een klein deel van de cilinder en platenspeeldozen bleef bewaard bij particulieren of kwam in een museum terecht, onder meer in het Nationaal Museum van Speelklok tot Pierement in Utrecht. Ze zijn ook te koop bij antiekhandelaren en bij specialisten als Arno van der Heijden in Amsterdam en Leopold curiosum in Hazerswoude dorp.

Het gros van de hedendaagse speeldozen bevat één cilinder met gegoten pinnen en maximaal 36 tonen. Ze kunnen tegen een stootje. Alleen het te strak opdraaien van de veer is funest. Het assortiment is breed, van een beertje voor nog geen tientje tot gedetailleerde, met de hand afgewerkte exemplaren van duizenden euro’s. Muziekdozen worden onder meer gemaakt in China, Duitsland, Zwitserland en Italië.

Zie arnovanderheijden.nl en leopold-curiosum.nl voor antieke speeldozen.

Zie muziekdooswinkel.nl, speelgoedwinkelspelenderwijs.nl en thewebcompany.nl/toverkamer voor eigentijdse speeldozen.