In de verkiezingscampagne van 2002 draaide alles om één persoon: Pim Fortuyn. Al snel na de formatie rolden de ministers Heinsbroek en Bomhoff vechtend over straat. In de nasleep van 15 mei vervingen veel partijen hun aloude kopstukken. De PvdA wisselde Melkert, de VVD Dijkstal, GroenLinks Rosenmöller en de ChristenUnie Veling in voor een nieuw gezicht.

Het gaat te ver om te stellen dat het de achterliggende tijd in het geheel niet over de maatschappelijke problemen zelf ging. Welzeker is er gediscussieerd, zowel in de kroeg, aan de universiteit als in het parlement, over integratie, veiligheid, Europa, wachtlijsten, files en vrijheid van onderwijs. Maar discussies over personen domineerden toch sterk de inhoudelijke debatten. Bij de LPF maakte men zich de laatste weken vooral druk over de vraag of Nawijn nu lijsttrekker werd of niet. En Leefbaar Nederland wist geen belangrijker vraagstuk te agenderen dan het omstreden leiderschap van Emile Ratelband. Kortom: poppetjes, poppetjes en nog eens poppetjes.

Nu zouden we nostalgisch worden als we meenden dat het vroeger altijd over de inhoud ging. Kort voor en kort na de Tweede Wereldoorlog kon men er ook wat van als het gaat om het centraal stellen van personen. Colijn was in het Interbellum (1918-1940) niet alleen de grote stemmentrekker van de antirevolutionairen, maar bovendien de spil van de hele Nederlandse politiek. De persoonlijke autoriteit en onaantastbaarheid van mensen was in die tijd zelfs groter dan nu. En met welke verkiezingsposter ging de PvdA in 1952 de boer op? ”DREES vraagt uw vertrouwen voor lijst 2”, met daarboven een meer dan levensgrote foto van het sociaal-democratische boegbeeld.

Toch moeten we niet te snel concluderen dat er op dit gebied dus niets nieuws is onder de zon en dat politiek nu eenmaal per definitie door mensen gemaakt wordt: een feit waar we ons maar het beste bij neer kunnen leggen. Want er is al met al wel degelijk sprake van een kwalijke ontwikkeling. Die bestaat in een toenemend en andersoortig gewicht van personen in de politiek en een afnemend gewicht van ideeën.

Een eerste verschil met vroeger is dat de opkomst van de tv tot een veel grotere aandacht voor personen heeft geleid. In een leescultuur gaat het nog grotendeels om wat partijen voorstaan, hun plannen en idealen. In een beeldcultuur gaat het om mensen. En dan nog minder om wat ze zeggen dan om hoe ze zich presenteren, hoe ze overkomen. Kleine zenuwtrekjes, een nors uiterlijk worden op de beeldbuis uitvergroot, evenals een royale glimlach en een innemende opslag. Mediagenieke politici trekken via tv de aandacht van grote groepen kiezers en laten houterige, verlegen concurrenten mijlenver achter zich. Het meest sprekende voorbeeld is Fortuyn, die wel degelijk opmerkelijke ideeën had, maar die zijn kiezers minstens zo sterk trok door charisma en presentatie.

Daarmee verschilt dus ook het type persoon dat het in de moderne politiek goed doet, van vroeger. Dat is minder de bedachtzaam formulerende filosoof en meer de typische, gladde tv-persoonlijkheid die diepgang gemakkelijk inwisselt voor snelle, goed in het oor liggende oneliners. „Die files werken we in een paar jaar weg, tsjakkaa!” Hun frequente verschijnen op het scherm betekent niet alleen dat zij met relatief weinig inspanning heel Nederland bestrijken, maar ook dat zij zich in het bijzonder kunnen richten op de almaar groeiende groep zwevende kiezers. Dit zijn de mensen die niet op partijbijeenkomsten komen, niet op verkiezingsavonden aanwezig zijn, maar wel regelmatig achter de tv zitten. Als het waar is dat het hierbij om 30 procent van het electoraat gaat, is daarmee de onmisbaarheid van een goede tv-persoonlijkheid voor de meeste partijen meteen gegeven.

Een volgend verschil tussen vroeger en nu is dat de relatie tussen leidinggevende personen en hun partijen anders is geworden. Was een dominante en aandachttrekkende persoonlijkheid vroeger het bijproduct van een geordende, stabiel opererende politieke partij, momenteel vormen personen vaak het hoofdbestanddeel van de politiek. Tot aan het eind van de vorige eeuw kwamen sterke figuren op uit een bepaalde politieke beweging en vormden zij de verpersoonlijking van een welomschreven ideologie. Na de ontzuiling is het niet zelden omgekeerd. Een in ideologisch opzicht zoekende partij gaat, vooral als zij er in de opiniepeilingen slecht voorstaat, op zoek naar een leider, maakt niet uit wie, als hij maar charismatisch is en liefst al bij voorbaat in brede lagen van de bevolking bekend. Of die man of vrouw past bij het gedachtegoed van de partij doet er veel minder toe dan zijn vermogen door persoonlijke gaven stemmen te trekken.

Een triest dieptepunt in deze ontwikkeling is het aantrekken van Emile Ratelband door Leefbaar Nederland. Of hij zondag gekozen wordt tot lijsttrekker in plaats van de huidige fractievoorzitter Teeven, doet daar niet eens zoveel aan af of toe. Alleen al het idee om de misschien niet zo charismatische, maar in het parlement uiterst degelijk opererende Teeven onbarmhartig te passeren ten bate van de goeroe van het positieve denken, is te zot voor woorden. Het typeert het huidige politieke klimaat, waarin degene die met de grootste en opvallendste doos rondsjouwt, ook al zit er niets in, partijleider kan worden en als hij geluk heeft zelfs minister. Sterk overdreven, maar daarom nog niet onzinnig, is de momenteel op internet circulerende spotprent, waarop premier Balkenende op het bordes van Huis ten Bosch geflankeerd wordt door Ratelband, vader Abraham, Bassie en Adriaan en zo nog een handvol showbizz-figuren.

Zo’n kabinet hebben we gelukkig nog niet. Verreweg de meeste partijen letten op het charisma van hun lijsttrekker, maar laten dat niet ten koste laten gaan van de inhoud: het CDA met Balkenende, de ChristenUnie met Rouvoet, de SGP met Van der Vlies en de SP met Marijnissen. Laat zij er vooral voor waken dat die inhoud behouden blijft. En laat LN gewoon doorgaan met Teeven en de Ratelbandisering van de politiek een halt toeroepen.