Wereld opnieuw toneel van kijvende staten
De directeur van de Amerikaanse inlichtingendienst CIA heeft Barack Obama vanmorgen voor het eerst als nieuwe president bijgepraat over de toestand in de wereld. De chaos lijkt wel met de dag groter te worden. En nu al staat vast dat de Amerikaanse president daar weinig aan kan veranderen.
In het boekje ”De terugkeer van de geschiedenis” gaat de Amerikaanse politiek analist Robert Kagan de strijd aan met ”Het einde van de geschiedenis”, waarmee Francis Fukuyama in 1992 wereldfaam verwierf. Dat belooft wat. Net als Fukuyama beheerst Kagan uitstekend de kunst van het essay schrijven en beider boeken zijn doorgaans dan ook uitgewerkte opstellen.Kagan gooide een jaar of vijf geleden hoge ogen met ”Balans van de macht”. Daarin kwam het erop neer dat Amerika simpelweg door het bezit van een machtig leger problemen liever op militaire manier oplost, terwijl Europa bij gebrek aan een goede krijgsmacht de voorkeur geeft aan praten. Het bezit van een hamer nodigt uit tot timmeren.deze alinea is niet strikt noodzakelijk; bij ruimtegebrek vervallen
Kagan gaat in zijn nieuwe boek in op de stelling van Fukuyama dat er na de Koude Oorlog geen enkel politiek idee meer bestaat dat de vrije democratie nog uitdaagt. Zelfs in de donkere communistische landen is het licht opgegaan.
Welkom dus in de „getransformeerde wereld”, zoals oud-president Bush sr. het noemde. De „geopolitiek” zou plaatsmaken voor „geo-economie.” Had Montesquieu immers niet gezegd: „Waar men handel drijft, heersen milde manieren en zeden?” Zoals na elke oorlog bloeide ook nu het vooruitgangsgeloof helemaal op.
Na ruim vijftien jaar is het duidelijk dat Fukuyama -net als Kagan iemand uit de neoconservatieve school- niet sceptisch genoeg is geweest, constateert Kagan. Democratie is beslist niet vanzelfsprekend geworden. En de wereld is niet „getransformeerd.”
Het communisme mag dan als dreiging zijn verdwenen, in veel landen is daar een fanatiek nationalisme voor in de plaats gekomen. Erger nog, de rivaliteit tussen afzonderlijke staten is weer helemaal terug.
Kagan vergelijkt de 21e eeuw met de 19e. De 20e eeuw typeert hij als die van botsende machtsblokken, de 19e als die van ruziënde afzonderlijke staten. En ook in onze tijd lijken de machtsblokken wel verdwenen en zijn de losse staten weer helemaal terug.
Of Montesquieu dan nog gelijk krijgt, is zeer de vraag. Rusland drijft meer handel dan ooit. Grote delen van de Europese Unie zijn grootverbruikers van Russisch gas. Het Kremlin hoeft maar even de kraan naar Oekraïne dicht te draaien en in diverse landen daalt het kwik binnenshuis.
Maar het handelende Rusland is beslist niet democratisch. Begin jaren negentig ging het wel die kant uit, maar Poetin en Medvedev hebben die koers resoluut bijgesteld. Onverwacht kreeg de Europese Unie zo een keiharde autocratie als buur.
Maar als Rusland gas aan Europa wil verkopen, is het toch ook afhankelijk van die andere partij? Zo denkt misschien de Nederlandse boekhouder. Maar de Russische patriot voelt bij het dichtdraaien van de gaskraan iets heel anders, namelijk dat hij weer meetelt in de wereld. En voor een nationalist is dat een heerlijk gevoel.
Als de CIA-directeur aan president Obama uitlegt hoe het er elders op de wereld uitziet, is dat al niet veel beter. Kagan beschrijft hoe de spanning tussen China, India en Japan steeds meer een militair karakter krijgt. Japan besteedt al sinds jaar en dag groot geld aan defensie, en de laatste jaren doen de opkomende economieën China en India hetzelfde.
Net als Rusland is ook China een autocratie. Heel subtiel analyseert Kagan dat een autocratie zijn eigen rationaliteit bezit. De alleenheerser dient het volk ook, namelijk door orde te scheppen. De welvaart helpt hem daarbij, waardoor hij bijvoorbeeld de media makkelijker kan beheersen. Volgens Kagan ligt het niet voor de hand dat welvarende Russen tegen Poetin en Medvedev in opstand zullen komen. Maar dit verandert zodra de economie krimpt. De komende jaren worden dus nog spannend.
Een kenmerk van autocraten is ook dat ze mekaar helpen. Moskou en Peking nemen bijvoorbeeld Iran in bescherming tegen het Westen. Daarom kan de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties nauwelijks een vuist tegen Iran maken, want zonder de medewerking van Rusland en China kan deze raad niet veel beginnen. Van de VN verwacht Kagan dan ook helemaal niets.
Maar wie moet in deze wereld dan wel de orde bewaren, zal Obama vragen. Net als andere beginnende presidenten zit ook hij in zijn maag met de dominante rol voor de VS in de wereld. Het aantal Amerikaanse legerbases wereldwijd groeit de laatste jaren weer behoorlijk. Is het niet beter dat de VN dat doen, of een ”verbond van democratieën”?
In een ideale wereld misschien wel. Maar het enige alternatief voor het VS-model is voorlopig dat Rusland en China dan hun gang gaan, met Iran in hun spoor. Zou dat beter zijn? De CIA zal president Obama morgenochtend waarschijnlijk vertellen van niet.
N.a.v. ”De terugkeer van de geschiedenis. De liberale democratie en de opkomst van het nationalisme”, door Robert Kagan; uitg. De Bezige Bij, Amsterdam, 2008; ISBN 978 90 234 2868 8; 133 blz.; € 14,90.
