Spaanse historici en politici, maar ook buitenlandse onderzoekers, hebben de eeuwen door zeven ”mythes” in het leven geroepen die een onscherp beeld van Spanje opleveren, vindt Henry Kamen. Het zijn volgens hem de mythes van de historische natie, de falende monarchie, het christelijke Spanje, het Spaanse imperium, de inquisitie, Spaans als wereldwijd gangbare taal en ten slotte: de mythe van het voortdurende verval van de natie na vroegere glorie. Die laatste mythe noemt Kamen de meest fundamentele, omdat deze mythe „een eenvoudige en alomvattende verklaring voor ieder aspect van Spanjes ontwikkeling levert.”Jezuïeten
Kamen (1936) is een Brit die met een Spaanse vrouw trouwde en het grootste deel van het jaar in de regio Catalonië woont. De historicus werd vooral bekend door zijn fundamentele studies over de inquisitie en over Filips II. In 2004 kwam zijn biografie over Alva uit, een jaar later ook in Nederlandse vertaling.

Als Kamen in zijn nieuwste boek elementen blootlegt die zouden hebben geleid tot het ontstaan van mythes over Spanje levert dat doorgaans overtuigende beeldvorming op. Hij ontrafelt bijvoorbeeld de bewering dat de jezuïeten Spanjes grote bijdrage aan een interne hervorming van de Rooms-Katholieke Kerk waren. Ongeveer zo: Vanaf het prille begin was de beweging meer internationaal dan Spaans. De Baskische edelman Ignatius de Loyola en zes andere jonge mannen (van wie slechts drie Spanjaarden) legden in een kerkje op de Montmartre in Parijs in 1534 hun gelofte van armoede en kuisheid af. Nadat zij hun plan om in het Heilige Land te gaan werken hadden opgegeven, boden zij hun diensten aan de paus aan. Sindsdien hebben de jezuïeten altijd hun basis in Italië gehad. Ook Ignatius zelf bracht zijn hele werkzame leven in Italië door. „Het missiewerk van de jezuïeten in Spanje werd altijd geleid vanuit Italië…”

Niet altijd echter overtuigt Kamen. Ook hiervan één voorbeeld: Hij schrijft ergens dat in de 16e eeuw de oorlogskreet ”Santiago, España!” = ”Sint-Jakobus, Spanje!” bij veldslagen niet alleen werd aangeheven door de Spanjaarden (voornamelijk Castilianen), maar ook door de Italianen, Duitsers en Vlamingen die meevochten, en dat je daarom moeilijk van typisch Spaanse overwinningen kon spreken. Alsof niet iedere natie in die tijd zich bediende van buitenlandse huursoldaten.

Met zijn prikkelende betogen daagt de historicus indirect nogal eens historici en beleidsmakers uit. Niet óm het prikkelen, maar om het klakkeloos voortbouwen op foutieve beweringen aan de kaak te stellen. Niet overbodig, als je bedenkt dat serieus historisch onderzoek in Spanje pas vanaf het midden van de 19e eeuw goed op gang kwam.

Spanjes Jozua’s
Een belangrijke rode draad in Kamens opstellen is zijn beschrijving van de duiding die latere generaties Spaanse politici gaven aan de vroegmoderne geschiedenis van hun land. De liberalen in het begin van de 19e eeuw, beïnvloed door het denken van de Franse verlichting, herleidden de problemen van hun land tot het falen van vroeger bewind. Ze verheerlijkten de regeringsperiode van Ferdinand en Isabella, de 15e-eeuwse ”katholieke vorsten”. „Dat was een eeuw van jeugdig en krachtig leven! Spanje was, of geloofde te zijn, het volk van God. En iedere Spanjaard voelde, net als Jozua, in zich het geloof en de moed om muren op het geluid van trompetten te doen instorten of de zon te stoppen in haar loop”, zo verwoordde een 19e-eeuws historicus die periode. De liberalen concludeerden dat het verval van de natie was begonnen met het binnenhalen van de buitenlandse, Habsburgse monarchen, Karel V en Filips II, overtuigde voorstanders van de inquisitie en de absolutistische vorst. En zet daar nu eens de idealen van ons liberalen tegenover! Enkele decennia daarna verschoven de conservatieven die kritiek naar de látere Habsburgers, Filips III, Filips IV en Karel II, en naar de ook al geïmporteerde Bourbons, die met ingang van Filips V in Spanje waren komen regeren. Het Francoregime (1939-1975) echter verheerlijkte het grootse verleden van de natie en propageerde eigen beleid als de bekroning van de afgelopen eeuwen van succes en glorie.

Identiteit
De verdiensten van Kamens boek zijn met name de gedocumenteerde beschrijving van de mythevorming en zijn appel om de historische feiten te laten spreken in plaats van zich te laten leiden door fraai maar ongegrond betogende dichters en dramaturgen, of door politici die op de geschiedenis vooral hun eigen agenda loslieten. De auteur is zo realistisch om in een nawoord te schrijven dat de kijk op de landshistorie inmiddels sterk aan belang heeft ingeboet. In het hedendaagse Spanje mogen veel historische visies naast elkaar bestaan en gaat het debat vooral over onderwerpen als regionale verworvenheden en verantwoordelijkheden. En in een land dat zo sterk en zo snel is geseculariseerd, wordt de zoektocht naar een nationale identiteit er niet makkelijker op, constateert Kamen. Waar hebben we dat toch meer gehoord…

Hoewel de auteur zoals altijd toegankelijk schrijft, lijkt zijn boek vooral bedoeld voor collega’s, historisch geïnteresseerden en hedendaagse beleidsmakers in Spanje. Een Nederlandse vertaling zal daarom wel uitblijven.

N.a.v. ”Imagining Spain. Historical myth and national identity”, door Henry Kamen; uitg. Yale University Press, London & New Haven, 2008; ISBN 978 0 300 12641 9; 240 blz.; ca. € 36,- .