Het klimaat op aarde verandert en dat heeft tal van negatieve gevolgen. Zo zullen naar verwachting het aantal en de ernst van natuurrampen toenemen en zal de zeespiegel fors stijgen. Dat laatste heeft onder meer tot gevolg dat lagergelegen gebieden en eilanden in zee zullen verdwijnen en niet langer bewoond kunnen worden.Een groot aantal mensen zal door deze negatieve effecten van de klimaatverandering getroffen worden. Schattingen -die worden gekenmerkt door tal van onzekerheden- ramen het aantal klimaatontheemden in de loop van deze eeuw op tientallen miljoenen.

De geschiedenis van de mensheid kent tal van volksverhuizingen met een klimatologische oorzaak. Deze vonden echter plaats in een tijd zonder soevereine staten, zonder internationale grenzen en met minder mensen. De migratie die deze eeuw zal ontstaan als gevolg van klimaatveranderingen stelt de internationale gemeenschap daarom voor een juridisch probleem.

Op grond van het internationaal recht hebben klimaatontheemden geen recht op toegang tot staten waarvan zij geen onderdaan zijn. De bestaande internationale instrumenten bieden hun geen afdoende rechtsbescherming.

Hooguit kan iemand verblijfsrechten krijgen in een staat als hij zich reeds fysiek in die staat bevindt. Bovendien zal dat individu moeten voldoen aan specifieke voorwaarden om een beroep te kunnen doen op deze rechten, zoals het vereiste van vervolging. Sommige regionale instrumenten hanteren een ruimere definitie van de term ”vluchteling” en bieden ook bescherming aan mensen die op de vlucht zijn voor gebeurtenissen die de openbare orde ernstig hebben verstoord. Deze verdragen sluiten niet uit dat de opwarming van de aarde een door de mens veroorzaakte gebeurtenis is die hieronder valt.

Malediven
De bescherming van deze bijzondere categorie vluchtelingen in het kader van deze instrumenten is echter beperkt en voorziet niet in permanente opvang. Klimaatontheemden zijn daardoor vooralsnog aangewezen op de humanitaire immigratieprogramma’s van afzonderlijke landen. Deze zijn van groot belang voor de tijdelijke opvang van klimaatontheemden, maar bieden weinig perspectief voor een permanente oplossing.

In 2002 hield de president van Micronesië een toespraak op de topconferentie over duurzame ontwikkeling in Johannesburg. Hij ging in op de gevolgen van klimaatverandering voor laaggelegen eilandstaten en deed een klemmend beroep op de internationale gemeenschap om deze staten te helpen. Deze hulp is nodig voor de aanpassing aan de zeespiegelstijging en de verhuizing van de bevolking.

De onlangs aangetreden president van de Malediven, een andere laaggelegen eilandstaat, heeft aangekondigd elders land te willen kopen. Het staatshoofd denkt aan Sri Lanka, India en Australië.

Hij heeft echter niet duidelijk gemaakt of het land in privaatrechtelijk of publiekrechtelijk eigendom zal worden verworven. In het eerste geval moet de verkoop van land aan buitenlanders zijn toegestaan in de beoogde staat. Ook moeten die buitenlanders verblijfsrechten hebben om te kunnen wonen op het aangeschafte land. In het tweede geval moet een andere staat bereid zijn een deel van het grondgebied af te staan. In dat geval kunnen de Malediven als staat voortbestaan. In beide gevallen zijn de Malediven afhankelijk van de medewerking van andere staten.

Urgent
De Internationale Organisatie voor Migratie heeft het initiatief genomen tot nader onderzoek en nadere discussie om voorbereid te zijn op de verwachte massale migratie als gevolg van klimaatverandering in de loop van deze eeuw. Deze organisatie heeft tot doel het ordelijk en menselijk verloop van migratie te bevorderen, maar is niet het aangewezen orgaan voor de toekenning van rechten aan ontheemden.

De klimaatconferentie die nu in Poznan vergadert, is dat wel. Daar dient uitdrukkelijk te worden erkend dat de opvang van klimaatontheemden een vorm is van aanpassing aan klimaatverandering die valt onder het VN-Klimaatverdrag (1992) en het Kyotoprotocol (1997). Het actieplan van de internationale gemeenschap (Bali Action Plan, 2007) schiet op dit punt tekort.

De toekenning van rechten aan klimaatontheemden is urgent. Het gaat daarbij niet alleen om verblijfsrechten van individuen, maar ook om (culturele) rechten van groepen. Aanvullende juridische maatregelen zijn nodig om te zorgen voor een ordelijke en menselijke aanpassing van de internationale samenleving aan de verandering van het klimaat, dat wil zeggen zonder honger en zonder oorlog.

De auteur is hoogleraar internationaal milieurecht aan de Universiteit van Amsterdam. Dit artikel is gebaseerd op zijn donderdag gehouden oratie.