Over de oorzaken van de kredietcrisis is veel geschreven. Daarbij is vaak met een beschuldigende vinger gewezen naar het (ontbrekende) toezicht op het geldverkeer. Daar zit iets aantrekkelijks in, want als de crisis het gevolg is van onoplettendheid, kunnen we door de bestaande waarborgen op te lappen een volgende crisis voorkomen.Het is de moeite waard die gedachte nader te bekijken. Was er inderdaad te weinig toezicht? Voor een deel wellicht wel. De ideologie van de vrije markt vraagt om zo weinig mogelijk ingrijpen van buitenaf en al helemaal niet van overheden.

Maar het zou ook wel eens kunnen zijn dat het gebrek aan toezicht geen kwestie was van niet willen, maar van niet kunnen. Zo schreef Moody’s, een van de grootste spelers op de kredietbeoordelingsmarkt, op 19 september 2008 over IJsland „dat de regering een crisis in elke sector aan zal kunnen, inclusief de onevenredig grote bancaire sector, en dat het risico van krachten die het systeem kunnen verstoren klein is.”

Vier weken later moest de IJslandse regering naar het IMF omdat ze de bankcrisis niet aankon. Dus niet alleen de toezichthouder zag niet aankomen wat er ging gebeuren, maar ook de professionals in de sector die hun brood verdienen met adviseren over de te verwachten ontwikkelingen, hadden geen idee van wat hen te wachten stond.

Instabiel
Het lijkt erop dat het bancaire systeem zo ingewikkeld is geworden dat het in al zijn complexiteit en onderlinge afhankelijkheden niet meer begrepen kan worden. Als dat zo is, zijn we met zijn allen een gevaarlijke grens overgestoken. Dan zijn we in een wereld beland waar de door mensenhanden geschapen systemen zich gaan onttrekken aan de sturende en corrigerende invloed van diezelfde hand.

Als dat zo is, dan zouden we ons moeten afvragen of er nog meer van die wereldomvattende systemen zijn, die zo voor het oog hun werk goed doen, maar die in hun complexiteit en ondoorzichtigheid misschien wel veel instabieler zijn dan goed is. Ik ben geneigd daarbij aan twee systemen te denken die van levensbelang zijn. Dat zijn onze informatie- en communicatievoorzieningen -de ict- en onze voedselvoorziening.

Om met het eerste te beginnen: ict-netwerken zijn in een snel tempo aan het veranderen. Van netwerken die helemaal waren gebouwd voor een bepaalde dienst, zoals het telefoonnet, naar netwerken die door allerlei elkaar beconcurrerende diensten gebruikt kunnen worden. Was er vroeger één eigenaar die zelf de diensten aanbood -zoals de PTT-, straks leveren talloze grote en kleinere spelers allemaal een stukje van de functionaliteit. En als dat om economische redenen goed uitkomt, besteden die dat weer uit.

Een voorbeeld: stel dat je belt naar iemand in dezelfde plaats. Over niet al te lange tijd kan het heel goed zijn dat de gekozen cijfers eerst naar de ene kant van de wereld gaan omdat daar een goedkope computer staat die kan uitzoeken van wie het ingetoetste nummer is. Als de verbinding tot stand is gebracht, gaat de stem via een computer in een heel ander deel van de wereld, omdat ze daar het geluid goed op de juiste sterkte kunnen houden. En de nota wordt opgemaakt in India, want daar zijn ze goed in het bijhouden van grote hoeveelheden telefoonrekeningen. Kortom, een steeds complexer samenstel van allerlei deeldiensten, en dus deelbelangen, waarover niemand meer het overzicht heeft.

Melamine
Onze voedselvoorziening is een even complex en onoverzichtelijk geheel geworden. In dat opzicht is het melamineschandaal in China een ernstige waarschuwing. Eerst vond men die stof alleen in melk in China. Later bleek het ook in chocolade te zitten die buiten China was gefabriceerd en het laatste bericht is dat het ook in Australische eieren zit. Reden: in het kippenvoer zaten ingrediënten die gemaakt waren met melk uit China.

De voedsel- en warenautoriteiten proberen toezicht te houden, maar het is twijfelachtig of de manier waarop grondstofstromen lopen (en zich ook weer verplaatsen als het elders goedkoper kan) echt helder is.

Twee voorbeelden van systemen die in snel tempo bezig zijn te globaliseren. En dus twee kandidaten voor een volgende crisis, die wel eens net zo groot zou kunnen worden als die in de geldhandel. Het lijkt me van groot belang dat er over deze en wellicht ook andere hedendaagse torens van Babel een echt debat op gang gaat komen.

De auteur is nauw betrokken bij de ontwikkeling van de volgende generatie telecommunicatienetwerken.