Marokkaanse jongeren bekogelden de deelnemers aan de dodenherdenking met eieren, voetbalden met gelegde kransen en riepen tijdens de twee minuten stilte: „Joden, die moeten we doden.” Nederland reageerde geschokt op de ongeregeldheden die zich op 4 mei 2003 in verschillende Amsterdamse stadsdelen voordeden. De incidenten werden gezien als respectloosheid onder een nieuwe bevolkingsgroep die het Nederlandse verleden niet heeft meegemaakt. Ook de ruim 3 miljoen inwoners van Nederland die in het buitenland zijn geboren of van wie één ouder of beide ouders uit het buitenland komen, hebben echter een oorlogsverleden. Al hebben ze geen verhalen over de bange bezettingsjaren in Nederland overgeleverd gekregen, ook hun land van herkomst had in meer of mindere mate met de Tweede Wereldoorlog te maken.

Hoog tijd om die herinneringen met elkaar te verbinden en de allochtone bevolkingsgroepen een plaats te geven in de terugblik op de betekenis van de Tweede Wereldoorlog, vond het instituut voor multiculturele ontwikkeling Forum na de incidenten in Amsterdam. Het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) kreeg het verzoek de betrokkenheid van enkele migratielanden bij de oorlog te onderzoeken. Het leidde in 2004 tot de publicatie van het boek ”Allochtonen van nu & de oorlog van toen” van dr. A. van den Oord.

Staatssecretaris Bussemaker van VWS kreeg gisteren in Den Haag het eerste exemplaar van het vervolg overhandigd: ”Oorlog op vijf continenten. Nieuwe Nederlanders & de geschiedenissen van de Tweede Wereldoorlog”, geschreven door drie NIOD-onderzoekers. Het is vooral bedoeld om scholen en migrantenorganisaties de nodige kennis aan te reiken.

Nuances
Nederlanders hebben de Tweede Wereldoorlog anders beleefd dan Marokkanen, Chinezen en Joegoslaven. Vanwege de toegenomen etnische diversiteit in Nederland en de invloed van de globalisering en de Europese eenwording moet Nederland zich minder eenzijdig op de eigen herinneringen aan de bezettingsjaren richten, stellen de auteurs. „Dit boek is de eerste stap naar een heroriëntatie op de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog.”

Ook in andere landen stonden de eigen oorlogservaringen centraal. Elke staat wilde beklemtonen dat het voortbestaan van de natie op het spel had gestaan. Dat moest bijdragen aan de toekomstige weerbaarheid tegen dreigingen van buitenaf. Het moest de burgers samenbinden tijdens de wederopbouw van de samenleving. De gebeurtenissen in andere landen bleven daardoor wat buiten het blikveld.

Herinneringen zijn echter niet onveranderlijk. Geleidelijk ontstaat er ruimte voor nuances. Zo ontstond bijvoorbeeld het besef dat niet alleen onder de Joden, maar ook onder de Roma en Sinti veel slachtoffers zijn gevallen. Er kwam ook meer oog voor het leed dat in Nederlands-Indië geleden werd. Naast 5 mei kreeg ook 15 augustus, als datum van de Japanse capitulatie, steeds meer betekenis. En nu wordt er aandacht gevraagd voor het oorlogsverleden van de landen van herkomst van de nieuwe Nederlanders. Volgens de auteurs weten veel autochtonen weinig over de oorlogsgebeurtenissen buiten de eigen landsgrenzen.

Kapelle
Doordat Engeland en Frankrijk uitgestrekte koloniale bezittingen hadden, was uiteindelijk een groot deel van de wereld bij de oorlog betrokken. Ook landen die neutraal wisten te blijven, ondervonden de politieke en economische gevolgen van het mondiale conflict. Dit boek beschrijft de wereldwijde strijd, waarna de schrijvers die toespitsen op de ervaringen van een achttal landen: China, Marokko, Suriname, de Nederlandse Antillen, Joegoslavië, de Sovjet-Unie, Turkije en het latere Indonesië. Gezamenlijk vormen ze het herkomstgebied van meer dan de helft van alle in Nederland verblijvende allochtonen.

Aan Chinese zijde vielen in de periode 1937-1945 naar schatting tussen de 15 en de 20 miljoen doden. Marokko, voor het grootste gedeelte een Frans protectoraat, kwam tegelijk met Frankrijk tegenover Duitsland te staan. In Marokko is tijdens de oorlogsjaren slechts drie dagen daadwerkelijk gevochten, en dat was alleen bij enkele grote kuststeden. Duizenden Marokkanen kwamen echter om toen ze aan de zijde van de Fransen meevochten tegen Duitsland. Op de Franse oorlogsbegraafplaats in het Zeeuwse Kapelle liggen ook soldaten van Noord-Afrikaanse afkomst begraven; de meesten van hen waren slachtoffer van de Duitse luchtaanvallen op de schepen die de geallieerde troepen in 1940 van Duinkerken naar Engeland evacueerden.

Marokko kwam onder het bestuur van het Vichyregime van maarschalk Pétain, die met de Duitsers collaboreerde. Hoewel het Franse prestige een flinke deuk had opgelopen, bleven de Marokkanen loyaal aan hun heerser. Naarmate de oorlog echter vorderde, de economische omstandigheden verslechterden en de repressie door de autoriteiten groeide, nam de aversie van de Marokkanen tegen de Fransen toe.

Na de geallieerde invasie in Noord-Afrika in 1942 schaarde de Marokkaanse sultan zich achter de geallieerden. Marokko kwam onder het bewind van de Vrije Fransen van De Gaulle. Net als in andere landen gaf de oorlog in Marokko een impuls aan het streven naar zelfstandigheid.

Overzeese gebiedsdelen
In Suriname en de Nederlandse Antillen was in 1940 de tiende mei nog niet aangebroken toen per telegram het bericht binnenkwam dat Duitsland Nederland was binnengevallen. Voor beide gebieden vormden de oorlogsjaren een periode van economische voorspoed. Hoewel de liefde voor het Nederlandse koningshuis tijdens de oorlogsjaren onverminderd bleef voortbestaan, verslechterden de betrekkingen met het autoritaire Nederlandse gezag. Tot een onafhankelijkheidsstreven kwam het niet, omdat de samenleving erg versnipperd was en de politieke organisatie gering.

De Tweede Wereldoorlog had in elk land blijvende invloed op mens en maatschappij. De voorbeelden daarvan in dit boek zijn met andere uit te breiden.

Het naar voren halen van de gemeenschappelijke elementen in de oorlogsherinneringen is voorwaarde voor het gezamenlijk kunnen herdenken. Of dat de garantie biedt dat uitingen van respectloosheid en racisme voortaan achterwege blijven, is de vraag. Dit boek bevat alvast een aanzet tot vergroting van het onderlinge begrip.