Koningsmoordenaar of devote politicus

Deze woorden sprak Oliver Cromwell, Lord Protector van het Britse rijk, op zijn sterfbed. Hij was puritein in hart en nieren, hoewel hij zich ook liet kennen als een krijgsman en politicus die voor niets en niemand opzij ging. Dr. Martyn Lloyd-Jones merkte op dat hij „een man is die wij niet eren zoals het behoorde.” Zijn regering was in zijn ogen „een van meest verbazende episodes uit de geschiedenis van Engeland.” Oliver Cromwell werd in 1599 in Huntingdon in East Anglia geboren als zoon van een landeigenaar. Na een korte studietijd en verblijf in Londen, trad hij op 21-jarige leeftijd in het huwelijk en vestigde zich daarop in Ely, de stad van zijn voorouders.

Omstreeks 1628 kwam hij tot bekering. In een brief aan een nicht doet hij verslag van „wat de Heere voor mijn ziel gedaan heeft.” „Er is geen arm schepsel dat meer reden heeft dan ik om zich voor de zaak van zijn God te geven. Ik ben een voorname, ja de voornaamste onder de zondaren. Ja! het is waar, ik heb de godsvrucht, maar God heeft mij genade bewezen. O, de rijkdom van Zijn barmhartigheid!”

Met hart en ziel voegde hij zich bij de puriteinen die streden voor de zuiverheid van de kerk en de uitbreiding van Gods koninkrijk. Als landjonker van zijn graafschap werd Cromwell lid van het Engelse Lagerhuis. Dat was in 1628, een jaar van grote beroering, omdat het conflict tussen koning Karel I en het parlement toen tot een hoogtepunt kwam. Via de ”Petition of Rights” werd de vorst gewezen op de rechten van het parlement, waarop deze het Lagerhuis ontbond en naar huis stuurde. Behalve de macht van de bisschoppen van de Anglicaanse Kerk, betekende de toenemende invloed van de rooms-katholieken aan het hof van Karel I een grote bedreiging van het gereformeerde karakter van het land. De aartsbisschoppen Laud en Stafford waren de vazallen van Karel om diens autocratische politiek te versterken.

Burgeroorlog De politieke en kerkelijke tegenstellingen verscherpten zich, vooral nadat de koning in 1640 vanwege geldnood het parlement bij elkaar riep. De koning wees de eisen van het Lagerhuis van de hand, waarop een burgeroorlog begon. Cromwell trok de wapenrok aan in dienst van het leger van het parlement. Spoedig klom hij op tot luitenant-generaal.

Tussen 1642 en 1650 oogstte hij alleen maar successen. Zijn bijnaam was ”Ironside”, maar al wist hij met ijzeren wapens om te gaan, toch waren volgens Milton zijn onzichtbare wapens veel beter: „Als geoefend christen had hij voor alle dingen geleerd zichzelf te kennen en de vijanden in zijn eigen binnenste te bedwingen of te vernietigen, zoals ijdele verwachtingen of ijdele vrees en de begeerlijkheid van het vlees.”

In zijn leger heerste een ijzeren discipline en werd ook veel aandacht besteed aan de godsdienstoefening. Hijzelf ging was een voorbeeld van geloofsmoed en devotie. Een meisje had voor de avond van de slag bij Marston Moor de puriteinse generaal door een sleutelgat bespied, toen hij op de knieën urenlang in het gebed doorbracht met de Bijbel voor zich. Zijn predikant Hugh Peter schreef dat hij zich nooit in het gevecht begaf zonder dat hij een tekst tot steun had gekozen.

Koning Karel Een trieste bladzijde in Cromwells leven is de berechting en onthoofding van koning Karel in 1649. Deze gebeurtenis betekende het droevige einde van de ”Civil War” die Cromwell tot ”koningsmoordenaar” bestempelde. Hoewel deze benaming hem niet toekwam, omdat hijzelf het vonnis niet had uitgesproken, behoorde hij wel tot de gevolmachtigden die het vonnis moesten uitvoeren. Het staat wel vast dat koning Karel I zijn volk ontrouw was geweest en zijn vrijheden met voeten had getreden, zodat zijn berechting niet ongegrond was. Cromwells vriend en secretaris, John Milton, probeerde de dood van de koning met Bijbelse gegevens te verdedigen.

De jaren die volgden, geven een beeld van een gecompliceerde politieke situatie. Cromwells taak was om de rust in Ierland te herstellen en het koningsgezinde Schotland aan de regels van Londen te onderwerpen. De slechte verhouding tussen Schotland en Engeland, die beide hadden gekozen voor een reformatorisch Covenant (verbond), is tekenend voor de wijze waarop de verschillen in kerkopvatting en de verhouding tot het afgezette koningshuis op de spits werden gedreven.

Toen Cromwell steeds meer macht werd toegestaan en hij zich mocht sieren met de titel van Lord Protector, concentreerde het politieke bedrijf in het Britse rijk zich op den duur geheel op zijn persoon. Verschillende zuiveringen van het Lagerhuis werkten daaraan mee en toen enkele vrienden voorstelden hem de koningstitel te schenken, vielen andere vrienden, zoals John Owen en Fleetwood, hem niet langer bij. Overigens wilde Cromwell zelf geen koning worden.

De laatste jaren van zijn regering verstevigden wel zijn macht maar niet zijn reputatie. Het is geen wonder dat het volk na zijn overlijden in 1658 opnieuw verlangde naar een leider uit het huis van de Stuarts. Zo werd twee jaar later de zoon van de onthoofde koning, Karel II, teruggeroepen uit zijn ballingschap. Deze zag de kans schoon om de dood van zijn vader te wreken in de vorm van vele terechtstellingen en een wrede onderdrukking van de puriteinen en Schotse ”covenanters”.

Dit was uiteindelijk de tol die Engeland moest betalen na de jaren dat het puritanisme de heersende stroming in de kerk was geweest en door middel van de prediking zo veel zegen had verspreid. Het was de andere kant van de medaille van Cromwells bewind, die nogal eens over het hoofd wordt gezien. Ondanks zijn grote fouten bij zijn politieke handelen, was het ten diepste toch zijn grondmotief om Gods eer en het heil van zielen te bevorderen.

Brieven Het is de verdienste van de Schotse historicus Thomas Carlyle (1795-1881) geweest dat de ”Letters and Speeches”, brieven en toespraken, van Cromwell zijn gebundeld en in druk uitgegeven. Hierin ontmoeten we niet alleen de ’vleselijke’ Cromwell, maar nog meer de man die God vreesde. Op basis van de tweede druk van deze drie delen schreef de Geneefse Réveilman J. H. Merle D’Aubigné een evenwichtige biografie van de Lord Protector die hij als ondertitel gaf: ”Een groot maar miskend man in zijne eer hersteld” (1846).

Het staat vast dat het Cromwell ten diepste ging over de verbreiding van de godsvrucht en het afbreken van het rijk van de duisternis. Ondanks zijn gebreken was hij een diepgelovig man, die niets liever deed dan de beginselen van de Reformatie op het staatkundig erf te verbreiden. De bloei van Gods kerk wereldwijd stond bij hem hoog in het vaandel. Bekend is de steun die hij gaf aan de waldenzen, en niet te vergeten aan de Joden die voor het eerst sinds eeuwen weer in Engeland mochten komen. Zijn pogingen om vrijheid van godsdienst voor alle protestantse kerken en stromingen te bewerkstelligen, mogen daarbij niet onvermeld blijven. De tolerantie die hij voorstond, ging zelfs zo ver dat sektarische extremisten zich vrij mochten bewegen. Dat werd hem niet door iedereen in dank afgenomen.

Geen schoonheidsprijs De praktijk valt wel eens anders uit dan de theorie van het ideaal. De manier waarop Cromwell zijn macht soms uitoefende en anderen uitschakelde die zich tegen zijn politiek verzetten, verdient geen schoonheidsprijs. Het gaat echter te ver om hem met Bilderdijk ”een Engelse tiran” te noemen en hem met de woorden van een andere historicus als „de wezenlijke wolf in het lamsvel uitgedost” te betitelen. Nog erger maakte de zeventiende-eeuwse predikant van Zaltbommel, Cornelis van Niel, het die hem een ”Belialsman” noemde.

De toon van veel van zijn brieven ademt echter een andere geest, zoals die aan de Schotse Staatsraad in maart 1651, nadat hij hersteld was van een ernstige ziekte: „Ik ben maar een arm schepsel. Ik ben een van de dorre beenderen geweest en ik ben nog maar een onnutte dienstknecht voor mijn Meester en voor u. Geloof mij, ik verlang niet te blijven leven, tenzij ik de genade van de Heere verkrijgen mag dat ik Hem mijn hart en mijn leven met meer trouw en dankbaarheid mag toewijden.”

Deze geest bleef hem bij, ook op zijn sterfdag, 3 september 1658, de verjaardag van zijn overwinning in Dunbar en Worcester, toen hij sprak: „Ik zou wensen te leven om nog meer God en Zijn volk te dienen, maar mijn werk is gedaan.”

Koningsmoordenaar of devote politicus

Kerk & religie

RD.nl in uw mailbox?