Niccolò Machiavelli (1469-1527) leefde in de tijd dat Columbus zijn ontdekkingsreizen naar Amerika maakte, Luther zijn stellingen aan de Slotkerk in Wittenberg spijkerde, Michelangelo de Sixtijnse Kapel in Rome beschilderde en Calvijn in Parijs naar school ging. Italië was toen een lappendeken van stadsstaatjes die elkaar het leven zuur maakten. Regeren was daarom een onzekere aangelegenheid, en een vorst of stadsbestuur moest er alles voor doen om de macht te behouden. Het was blinken of verzinken.Machiavelli kende het klappen van de zweep. Van 1498 tot 1512 was hij politicus in Florence, waar verschillende facties streden om de macht. Na de val van de republiek in 1512 ging Machiavelli noodgedwongen met pensioen. Hij trok zich terug op zijn voorvaderlijk bezit in Sant’ Andrea in Percussina, een gehucht op zo’n 10 kilometer van Florence. Daar, in de heuvels van Toscane, schreef hij zijn wereldberoemd geworden boek ”De heerser” (”Il Principe”), ook wel ”De vorst” genoemd.

Machiavelli was een scherp observator. Hij had gezien dat politiek niet immoreel is maar amoreel, een ethiekvrij gebied waar maar één wet geldt: die van de macht. Godsdienst, maar ook kunst, cultuur en wetenschap behoorden tot een andere wereld. In de staatskunst was men genoodzaakt te accepteren dat mensen slecht en egoïstisch zijn, aldus Machiavelli.

Wreedheid
In zijn boek beschrijft Machiavelli hoe een heerser zijn macht kan behouden en uitbreiden. Hij wijdt uit over het gebruik van legers en vestingwerken, weegt vrijgevigheid en gierigheid, wreedheid en barmhartigheid tegen elkaar af. Machiavelli geeft adviezen hoe een vorst zijn aanzien kan vergroten en tegelijk vleiers uit de weg kan gaan en de liefde en achting van burgers kan winnen.

De onderwerpen die Machiavelli in zijn boek aansnijdt, waren natuurlijk niet nieuw. Ook in de oudheid en de middeleeuwen hadden tientallen schrijvers zich beziggehouden met de vraag welke eigenschappen een goede vorst moest bezitten. Maar er was één groot verschil: ze schreven over de deugden van een vorst, terwijl Machiavelli het juist níét wilde hebben over welke ethische en morele deugden een vorst absoluut moest beschikken om verantwoord te kunnen regeren. Macht was het uiteindelijke doel, en het deed er minder toe welke middelen daarvoor nodig waren. Een middel dat moreel slecht was, kon politiek goed zijn en omgekeerd.

Godsdienst
De Deense bisschop en theoloog Jan Lindhardt stelt zich in zijn biografie van Machiavelli de vraag of godsdienst een rol in diens denken speelt. Volgens Lindhardt achtte Machiavelli godsdienst -politiek gezien- nuttig als een machthebber deze goed gebruikte. Dat kon dan ook de godsdienst van de Romeinen zijn, die juist de deugden propageerde die de staatsmacht nodig had: moed en dapperheid. Deze godsdienst was dus staatsdragend.

Van het christendom eiste Machiavelli dat het de continuïteit onder verschillende machthebbers kon waarborgen, maar ook dat het een politiek nuttig moraal preekte. Helaas was dat volgens de Florentijnse schrijver zelden het geval. Machiavelli vond het christelijk geloof niet onbelangrijk; een mens of samenleving zonder godsdienst kon hij zich niet voorstellen. Maar sommige godsdiensten (de antieke bijvoorbeeld) konden beter worden benut in dienst van de staat dan andere (het christendom). Of een godsdienst waar of onwaar was, daar sprak Machiavelli zich niet over uit. Hij beperkte zich tot de politieke betekenis ervan.

Old Nick
De scheiding die Machiavelli aanbracht tussen politiek en moraal vond bij vorsten en stadsbesturen weinig navolging, tenminste in theorie. Wel openden zowel rooms-katholieken als protestanten al snel de aanval op Machiavelli’s denkbeelden. De Engelse kardinaal Reginald Poole beschuldigde hem in 1535 van goddeloosheid omdat hij zich in ”De heerser” had uitgesproken voor het ondergeschikt maken van godsdienst aan staatsbelang. Machiavelli’s geschrift belandde in 1559 op de ”Index librorum prohibitorum”, de lijst van verboden boeken, samen met werken van Luther en Calvijn.

De zestiende-eeuwse hugenoot Jean Gentillet legde een verband tussen de bloedige Bartholomeusnacht in Parijs in 1572 -waarbij duizenden protestanten omkwamen- en de politieke lessen van Machiavelli. Hij beschouwde Machiavelli als een ondermijner van geloof en zeden, als iemand die zich stoorde aan God noch gebod.

Velen zien Niccolò Machiavelli dan ook als de verpersoonlijking van het kwaad. Als Engelsen schertsend over de duivel spreken, hebben ze het over ”the old Nick”.

N.a.v. ”De heerser”, door Niccolò Machiavelli; uitg. Athenaeum - Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2007; ISBN 978 90 253 6350 5; 212 blz.; € 19,95; ”Machiavelli. Een biografie”, door Jan Lindhardt; uitg. Ad. Donker, Rotterdam, 2007; ISBN 978 90 6100 614 5; 136 blz.; € 14,90.