Mbeki hield in 1998 als vicepresident van Zuid Afrika een toespraak aan de Verenigde Naties Universiteit in Tokio over een „Afrikaanse renaissance”, waarin hij pleitte voor een waardig, vreedzaam, stabiel en welvarend Afrika in de 21e eeuw. Mbeki zag een Afrika voor zich waar machthebbers transparant te werk gaan en verantwoording voor hun daden afleggen. Het bestuur moet drastisch verbeteren, betoogde hij. Hij riep militaire regimes op plaats te maken voor een democratischer regering. Bovendien zou de overheid de markt meer de vrije hand moeten geven en de groei van de particuliere sector moeten bevorderen.Hij maakte gisteren in de stijl van die rede pas op de plaats. „Ik ben 52 jaar loyaal lid geweest van het Afrikaans Nationaal Congres en daarom respecteer ik zijn beslissingen”, zo kondigde hij zijn vertrek aan. Geen gefoeter op zijn tegenstanders binnen het ANC, geen uithalen naar zijn rivaal Jacob Zuma. Wel een erkenning dat onder zijn bewind de armoede een onverminderd groot probleem is gebleven.

Mbeki heeft wat tijd gehad zich op de neergang voor te bereiden. Met de beslissing van het partijcongres in Polokwane, december vorig jaar, om zijn rivaal Jacob Zuma te benoemen tot partijvoorzitter van het ANC had hij meer moeite. Hij benadrukte toen dat het geen automatisme was dat Zuma nu ook de presidentskandidaat van het ANC bij de verkiezingen van 2009 zou zijn. Kort na het congres benoemde hij bovendien een nieuw, aan hem loyaal bestuur voor de publieke omroep SABC.

De meeste critici zijn het er echter over eens dat Mbeki een cruciale rol vervulde in de overgang naar democratie in Zuid Afrika. Volgens het Zuid Afrikaanse persbureau IOL zal hij „zeker herinnerd worden als de architect van een modern Zuid Afrika.” Het was Mbeki die de werkwijze van de regering aanmerkelijk verbeterde. Het was ook Mbeki die het land zijn economische groei bezorgde. Hij voerde een openmarktbeleid dat het Zuid Afrikaanse bedrijfsleven geen windeieren legde.

In bredere Afrikaanse context bemiddelde hij in conflicten in Ivoorkust, Congo en Sudan. Vorige week resulteerde zijn tussenkomst in Zimbabwe nog tot een akkoord tussen president Robert Mugabe en de oppositie. Die activiteiten leverden hem in het buitenland veel krediet op, maar in Zuid Afrika zelf werd hem verweten dat hij te veel tijd in het buitenland doorbracht.

De architect van het moderne Zuid Afrika was, in de woorden van zijn biograaf Mark Gevisser, echter ook de architect van zijn eigen ondergang. „De eigenschappen die Mbeki groot maakten, blijken ook zijn neergang te hebben veroorzaakt”, aldus de Zuid Afrikaanse Gevisser na ”de val van Polokwane” tegenover de Volkskrant (4 januari). „Mbeki ziet een leider als lid van de voorhoede, een hoogopgeleide, voor het leiderschap voorbereide politicus. Maar door de afstandelijkheid die dat met zich meebrengt, is hij uit de gratie geraakt.”

Belangrijke kritiek op Mbeki was dat hij er niet in slaagde de armoede van miljoenen Zuid Afrikanen te verlichten. De kloof tussen arm en rijk werd groter. Daarnaast erkende hij gisteren dat er nog veel meer moet worden gedaan om de „tweeledige uitdaging van criminaliteit en corruptie” aan te pakken.

Met zijn positie ten opzichte van aids wekte hij wereldwijd veel onbegrip. Hij weigerde de oorzaken van aids te accepteren en zei geregeld niet te geloven in de werking van aidsremmers (arv’s). Zijn aidsstandpunt was een van de oorzaken waarom hij moeilijk met zijn voorganger Nelson Mandela overweg kon.

Mbeki’s leven was onlosmakelijk verbonden met het ANC. De in 1942 geboren Thabo werd al op zijn veertiende lid van de partij. Zijn vader Govan Mbeki was een belangrijke communistische activist tegen de apartheid. „Ik werd geboren in de strijd”, zei Mbeki vaak.

Volgens Gevisser heeft Govan zijn zoon net zo opgevoed als de mensen in Stalins omgeving dat deden. Toen zijn vader hem in 1990 na 28 jaar weer zag, volstond hij met een handdruk. Op de vraag hoe hij het vond om zijn zoon weer te ontmoeten zei hij: „Niet veel plezieriger dan om de anderen te zien. Vergeet niet dat Thabo Mbeki niet langer mijn zoon is, hij is mijn kameraad.”

Gevisser beschrijft in zijn biografie dat deze opvoeding Thabo tot de instrumentalist heeft gemaakt die hij was: het doel gaat boven alles. Daardoor stond hij ook ver van de mensen af.

Mbeki studeerde af in economie aan de universiteit van Sussex in Groot Brittannië. In 1990, na de vrijlating van Nelson Mandela, maakte Mbeki deel uit van het speciale ANC team dat met de blanke regering onderhandelde over de afschaffing van de apartheid. In 1994 werd hij vicepresident van Zuid Afrika. In die tijd deed hij al veel van het uitvoerende werk. In 1999 volgde hij Nelson Mandela op.