Daar zit je dan. Het is zaterdagmiddag, bloedheet en er staan nauwelijks bomen langs de weg. De twee agenten die even buiten een mijnwerkersstadje op de lange weg tussen de Zimbabwaanse steden Bulawayo en Masvingo auto’s moeten controleren, zitten op een steen tegen wat kleinere steentjes aan te schoppen. Zo veel verkeer komt er nu ook weer niet langs. Een van hen speelt losjes met het rijbewijs van de chauffeur. Die kijkt hem nadenkend aan, woorden bedenkend voor een nieuwe overredingstoer.Is dit macht? De agenten hebben de kleine vrachtwagen niet geheel ten onrechte aangehouden: die is overvol geladen met meubels en bovendien heeft de chauffeur verzuimd zijn nummerplaten te verwisselen. Wanneer een auto gebruikt wordt voor goederenvervoer moet er in Zimbabwe een andere plaat op. Je zou denken dat er binnen vijf minuten een beslissing kan vallen wat te doen. Maar de politie acht het blijkbaar beter daar een paar uur voor uit te trekken. Als lifter rest er weinig anders dan solidair ook op een steen plaats te nemen.

Het loopt tegen het einde van de middag als een van de agenten opeens opspringt van zijn zetel, naar de auto gebaart en zegt: „Witte man, je kunt gaan.” De chauffeur krijgt zijn rijbewijs terug en met zijn helper loopt hij toch ook wel enigszins verbaasd door de plotselinge wending naar de wagen. Nog maar nauwelijks opgetrokken, begint daar direct de nabeschouwing. „Als je nummerplaat hier scheef hangt, word je in dit land direct behandeld als de grootste crimineel”, lacht de chauffeur. Met zijn helper heeft hij de grootste lol over de Zimbabwaanse sterke arm. Het wordt nog een vrolijke tocht.

Leugens
Het heeft iets onwerkelijks. Dat machtsspelletje, maar ook de controle op zich. Wat is de gedachte daarachter eigenlijk? Vanwege de brandstofschaarste is er tenslotte zeer weinig verkeer. Maar er zit ook iets onrechtvaardigs in die actie. De meeste passerende pick-ups zitten afgeladen vol met lifters in de achterbak en daarvoor worden de chauffeurs door de twee agenten consequent beboet. Maar als er nu nauwelijks nog bussen rijden? Het economisch wanbeleid, waardoor er geen benzine is, komt niet bij de burgers vandaan. Mensen staan soms letterlijk dagen op een lift te wachten.

Het zijn onrechtvaardigheden waar veel Zimbabwanen allang mee hebben leren leven. De leider van het land, Robert Mugabe, is onaantastbaar en ook consequent onaanspreekbaar op het falen van zijn beleid. Exemplarisch voor de manier waarop Mugabe met kritiek omgaat, is een interview met het Britse tv-station Sky News, uit mei 2004. Mugabe heeft net betoogd dat de landbouwopbrengsten weer flink in de lift zitten, waarop niets maar dan ook niets wijst, wat interviewer Stuart Ramsay met een voorbeeld aan de kaak wil stellen.

Ramsay: „Waarom heeft de hoofdonderwijzer van Porta Farm (kamp dat ontstond na opruimacties van sloppenwijk in Harare in 1992, MW) me verteld dat als hij geen eten en drinken heeft, zijn kinderen zullen sterven?”

Mugabe: „Porta Farm hier?”

Ramsay: „Waarom zegt hij dat?”

Mugabe: „Natuurlijk is het zo dat als hij geen voedsel heeft zijn kinderen zullen sterven. Maar hij heeft wel te eten.”

Ramsay: „En wat hij me nu precies vertelde is dat dit voedsel van de internationale donoren komt.”

Mugabe: „Hij kan het voedsel bij de buren halen, er zijn boerderijen met grote hoeveelheden mais naast zijn deur, hij praat onzin, absolute onzin.”

Ramsay: „Waarom zou hij dat doen? Hij zegt dat het voedsel van het Wereldvoedselprogramma komt.”

Mugabe: „Omdat hij bij u in een goed blaadje wil komen, hij kent uw mentaliteit.”

Ramsay: „Hij wil niet bij mij in het gevlij komen, hij wil niet bij mij in het gevlij komen, hij zei…”

Mugabe: „Hij kent uw mentaliteit, de mentaliteit van de blanken, die zien altijd alleen maar de negatieve dingen en daarom wil hij die geest voeden. Je hebt mensen die er op die manier mee omgaan.”

Eerder in het gesprek had Ramsay Mugabe al geconfronteerd met de inschatting van de bisschop van Bulawayo, Pius Ncube, dat 10.000 mensen waren gestorven als gevolg van directe ondervoeding. De bisschop, die Mugabe typeert als „een onheilige man, die denkt dat hij heilig is en elke dag leugens verkondigt, elke dag”, kletst maar wat, volgens de president: „Oh come on, 10.000 mensen, waar zijn die gestorven? Wijs me één persoon aan die van de honger is gestorven.”

Zo pareert hij consequent alle kritiek. „No, no, no, no, no.” Het is allemaal heel anders. Het zijn leugens.

Nieuwe Afrikaanse leider
Wie is deze man eigenlijk? Robert Gabriel Mugabe is geboren in 1924 en krijgt onderwijs op een missionarissenschool. De eerste van zijn maar liefst zeven academische titels haalt hij aan de Fort Hare-universiteit in Zuid-Afrika. In 1958 trekt hij naar Ghana, dat zojuist de onafhankelijkheid heeft verworven. Dat inspireert Mugabe enorm.

In 1960 keert hij terug naar het toenmalige Rhodesië, waar hij zich aansluit bij de National Democratic Party van Joshua Nkomo, die in 1961 echter door de Britse autoriteiten wordt verboden. Mugabe en Nkomo richten daarom de Zimbabwe African People’s Union (ZAPU) op, die streeft naar een onafhankelijk Zuid-Rhodesië. Na een breuk met Nkomo sluit Mugabe zich aan bij de Zimbabwe African National Union (ZANU).

In datzelfde jaar wordt hij opgepakt wegens „gezagsondermijnende speeches” en zonder enige vorm van proces voor tien jaar gevangengezet. De touwtjes worden bijzonder strak gehouden. Zo mag hij zelfs de begrafenis van zijn driejarige zoon Nkahmodzenyika, die aan hersenmalaria is gestorven, niet bijwonen. Als hij een jaar in de gevangenis zit, in november 1965, roept Ian Smith de onafhankelijkheid van Zimbabwe uit. Alleen het apartheidsregime in Zuid-Afrika erkent deze onafhankelijkheidsverklaring. ZANU en ZAPU kwamen in opstand tegen Smith, omdat er in zijn regering geen plaats is voor de zwarte bevolking.

Na zijn vrijlating in 1974 trekt Mugabe naar Mozambique, van waaruit hij een grote marxistische guerrillamacht leidt tegen de regering-Smith. Na moeizame onderhandelingen komt het tot een overeenkomst tussen de guerrilla en Smith en zo keert Mugabe begin 1980 terug naar Harare. Meer dan 200.000 mensen staan hem juichend op te wachten. Datzelfde jaar, in maart, behaalt hij tijdens de verkiezingen een verpletterende overwinning.

Mugabe wordt ook in de westerse wereld met tromgeroffel ontvangen. Met hem zou een nieuw type Afrikaans leider zijn opgestaan, met een verzoenende inslag. In zijn eerste rede voor de nationale radio verzoekt hij blank en zwart zich bij hem aan te sluiten „met een nieuwe belofte om het grimmige verleden te vergeten.” Smith mag in Zimbabwe blijven wonen en hem zal geen strobreed in de weg worden gelegd. Mugabe accepteert een meerpartijenstelsel en een onafhankelijke rechtspraak. Voor de buitenwereld is Mugabe bovendien de belangrijkste bondgenoot van de antiapartheidsbeweging in Zuid-Afrika. Het kan niet op.

Toenemende kritiek
Waar velen echter een oogje voor toeknepen, was dat hij al aan het begin van de jaren tachtig vele ZAPU-supporters uit de weg ruimt in de regio Matabeleland. Aanvankelijk vormt hij met Nkomo een coalitieregering, maar de vondst van een groot wapenarsenaal in ZAPU-gebouwen doet hem vrezen dat diens partij een coup tegen hem voorbereidt. In Matabeleland begint een ware terreuractie door de zogenoemde Zimbabwaanse Vijfde Brigade. Daarbij zouden volgens uiteenlopende schattingen 20.000 tot 30.000 mensen zijn omgekomen, onder wie veel gewone burgers. Deze onrechtmatigheid is in de regio nog lang niet vergeten. In de woorden van vicepresidente van oppositiepartij MDC, Thokozani Khuphe, november vorig jaar tegenover deze krant: „Hij heeft hier bij Bulawayo in het begin van de jaren tachtig 20.000 mensen omgebracht. Moeders moesten hun eigen baby fijnstampen in een maispot, zwangere vrouwen werden opengesneden. Je denkt toch niet dat mensen dat vergeten zijn?” Mugabe zal de dans niet ontspringen, beklemtoonde zij.

In de jaren negentig komt Zimbabwe in een neerwaartse spiraal. De economie stort in, mede door een inefficiënt hervormingsplan van de Wereldbank en het Internatonaal Monetair Fonds. De internationale kritiek op Mugabes rigide beleid neemt toe. Zijn deelname aan de Congolese burgeroorlog in de jaren negentig wordt met woede ontvangen. Mugabes overheidsfunctionarissen zouden veel geld overhouden van Congolees goud en diamanten.

Vanaf 2000 onteigent Harare met harde hand land van blanke boeren. Nu komt de economie van het land helemaal in een vrije val. De inflatiecijfers nemen ongelooflijke hoogten aan. Was een Amerikaanse dollar november vorig jaar op de zwarte markt nog goed voor 1,1 miljoen Zimbabwaanse dollar, nu is de koers al de miljard gepasseerd.

De onteigening van de boeren brengt de relatie tussen Mugabe en de voormalige kolonisator Groot-Brittannië naar een ijzig dieptepunt. Mugabe is diep gefrustreerd als Tony Blair te kennen geeft geen verantwoordelijkheid meer te willen nemen voor de financiering van de Zimbabwaanse grondherverdeling. Eerder al was hij diep teleurgesteld in de steun van de blanke boeren voor de oppositie, terwijl hij had geprobeerd hen te vriend te houden. Deze beide factoren scheppen de voorwaarden voor zijn harde beleid van landhervormingen.

Voor Blair had hij geen goed woord over. Tegenover Sky News zegt hij in 2004: „Om je de waarheid te vertellen: we zijn niet ongelukkig met de Britten als zodanig, maar met Blairs Groot-Brittannië, ja, daarmee zijn we ongelukkig, het is zijn leiderschap waarmee we zeer ongelukkig zijn. (…) Hij ziet zichzelf als een supermens; hij wil geen dialoog, hij wil niet praten. (…) We hebben gevraagd om discussies, om dialoog, maar hij wilde niet.”

Naambordje
Mugabe heeft zijn bevolking collectief langs de weg gezet en laat hen al jaren wachten. Kritiek laat hij ogenschijnlijk moeiteloos langs zich heen gaan. Ja, hij erkent dat hij fouten heeft gemaakt, maar die wegen niet op tegen alles wat goed is gegaan, verklaarde hij tegenover Sky News. En er zíjn ook dingen goed gegaan, zoals het gedegen onderwijs in zijn eerste jaren. Vrucht daarvan is onder meer een mondige oppositiebeweging nu. Maar die blijkt het met mondigheid alleen niet te kunnen redden tegenover Mugabe. Die blijft rustig op zijn zetel zitten, terwijl een deel van de bevolking hem al jaren probeert te overreden.

Zijn bevolking wordt aangehouden om een verkeerde nummerplaat, maar het is voor veel Zimbabwanen duidelijk dat Mugabes naambordje al heel lang niet meer op Zimbabwe past. Maar wie kan hem aanhouden? „Ik ben door God aangesteld en alleen Hij kan me ook weer ontbieden”, liet hij vorige week nog weten.

Biografe: Empathie voor ontwikkeling Mugabe
De Zuid Afrikaanse journalist Heidi Holland schreef recent een psychobiografie over Robert Mugabe, ”Dinner with Mugabe”. Met hulp van drie psychologen probeerde ze het leven van Mugabe te duiden. Ze kreeg hem zelf bovendien tweeënhalf uur te spreken. Ze voelt empathie over hoe hij geworden is.
Mugabe praat zachtjes vanachter zijn houten bureau in Harare, aarzelend soms en hij lijkt zenuwachtig. Dat is de Mugabe die Holland ontmoette toen ze hem na twee jaar onderhandelen te spreken kreeg. Niet wat je verwacht van een dictator. „Wat ik me uiteindelijk realiseerde door Mugabes ernstige pogingen om zijn daden te rechtvaardigen, was dat hij kwetsbaarder is dan de buitenlandse publieke opinie wil”, aldus Holland in een terugblik op het gesprek in The New York Times.
Voor Holland bevestigde de ontmoeting echter het beeld dat ze al van Mugabe had opgebouwd in haar onderzoek naar de psychologie van de man. In haar boek typeert Holland Mugabe als een zeer verlegen en eenzame man die zijn hele leven zonder vrienden is gebleven.
Doordat hij zich als kind vaak in de boeken verdiepte, liep zijn emotionele ontwikkeling achter, stelt Holland. Daardoor kan hij ook niet omgaan met kritiek of afwijzing. Volgens haar vertaalt deze houding zich in buien van woede en wraak.
Mugabe werd gevormd door diverse trauma’s, zoals de dood van zijn broer Michael van vijftien. Zijn moeder was depressief en zag Mugabe als een heilig kind dat voorbestemd was voor grote daden.
Holland wil het gedrag van Mugabe niet vergoelijken, maar met name ook de rol van andere actoren in zijn ontwikkeling naar voren halen, zoals de Britten, de ZANU PF partij als geheel en de blanken in het land.