Wie of wat is Pim Fortuyn? Een man met een „opdracht van boven”, zegt hij zelf. Een week geleden werd hij met overmacht van stemmen gekozen tot lijsttrekker van Leefbaar Nederland. Volgens hemzelf was dat een „concrete invulling van die opdracht.” Maar zeker niet het eindstadium. De Rotterdamse socioloog en publicist vestigt zijn hoop op een coalitie van VVD, CDA en Leefbaar Nederland. Pim wil premier worden.

„Hij is een buitengewoon ambitieuze politieke avonturier”, zegt Van Holsteyn, politicologiedocent aan de Leidse universiteit. „Een politieke entrepreneur”, stelt zijn collega Mudde, die aan de universiteit van Edinburgh werkt. Beide wetenschappers wijzen op het eigene van Pim Fortuyn: de politicus die een partij zocht die hem aan het Binnenhof wilde brengen. Nu hij die in Leefbaar Nederland heeft gevonden, kneedt hij die tot een „beweging” ter meerdere eer en glorie van zichzelf.

„Er was een partij die op zoek ging naar een lijsttrekker”, zegt Van Holsteyn, „en nu is er een lijsttrekker met in zijn schaduw ergens een politieke partij.” Zijn collega Mudde ziet een eerste overeenkomst met de Italiaanse politicus Berlusconi, inmiddels premier. „Ook hij heeft niet, zoals de meeste politici, een carrière in een politieke partij of vakbond. Berlusconi heeft Forza Italia opgericht om zichzelf naar de kiezers te brengen. Net als Berlusconi staat Fortuyn betrekkelijk los van zijn eigen partij.”

De partij is het „officiële omhulsel”, maar het gaat om de charismatische leider. Mudde wijst erop dat daar het onderscheid ligt tussen Berlusconi en Fortuyn aan de ene kant en de Oostenrijker Haider en de Belg De Winter aan de andere kant. „De Winter overleeft niet zonder het Vlaams Blok, dat onder zijn leiding groot is geworden. En Haider heeft niet alleen geprofiteerd van zijn rechtse retoriek, maar vooral ook van het feit dat zijn FPÖ een gevestigde partij was.”

Politiek protest
Overeenkomsten tussen Berlusconi en Fortuyn zijn er volgens Mudde ook als het gaat om het kanaliseren van politiek protest. Zowel de Italiaan als de Rotterdammer zet zich met grote gretigheid en heftige retoriek af tegen de gevestigde politieke orde. Mudde meent dat dit een thema is waarmee Fortuyn bij veel Nederlanders kan scoren. Zeker wanneer hij het geld heeft om dat, net als Berlusconi, via tal van televisiespotjes richting de kiezer te brengen.

Aan de andere kant is er Fortuyns „islamofobie.” Mudde schroomt niet de opvattingen van de politicus in spe over een „koude oorlog tegen de islam” als zodanig te typeren. Ook dat zou veel Nederlandse kiezers kunnen aanspreken, vermoedt hij. Zeker doordat sinds de terroristische aanslagen van 11 september de islam min of meer in de beklaagdenbank terecht is gekomen.

In dat opzicht zijn er volgens Mudde overeenkomsten met extreem rechts gedachtegoed, al gaat het niet aan Leefbaar Nederland in dezelfde hoek weg te zetten als een extreem rechtse partij als het Belgische Vlaams Blok van De Winter. „Wat Fortuyn maximaal uitbuit, is dat het probleem van de multiculturele samenleving ook door de Nederlandse gevestigde partijen lange tijd doelbewust van de agenda is afgehouden.”

„De gevestigde partijen hebben daarover zelfs afspraken gemaakt”, bevestigt zijn collega Van Holsteyn. „Ze wilden van het minderhedenvraagstuk in 1998 per se geen verkiezingsitem maken. Dat speelt Fortuyn nu in de kaart. En 11 september helpt hem ook nog, want sindsdien is het vraagstuk echt bespreekbaar geworden.”

Holle retoriek
Toch denkt Van Holsteyn niet dat het Fortuyn veel zal helpen. Hij schat de electorale kansen voor de leider van Leefbaar Nederland nog niet zo hoog in. Onderzoek naar het gedrag van kiezers heeft hem geleerd dat tijdens een verkiezingscampagne veel meer zaken een rol spelen dan losstaande items waarmee gescoord kan worden. „Kiezers kijken ook naar welke partij de grootste zal worden en wie de premier gaat leveren. Zwevende kiezers blijken doorgaans liever op een partij te stemmen die een serieuze kans maakt om regeringsverantwoordelijkheid te gaan dragen.”

Daar komt bij dat kiezers slimmer zijn dan politici vaak veronderstellen. Volgens Van Holsteyn prikken ze uiteindelijk dwars door holle retoriek heen. „Ik denk dat Fortuyn en Leefbaar Nederland het in de tijd tot de verkiezingen nog heel moeilijk gaan krijgen”, voorspelt hij. „Ze zullen duidelijk moeten maken wat hun plannen zijn en hoe ze die precies willen verwezenlijken. De grotere partijen zullen ze daar ook toe uitdagen. En dan wordt het moeilijk. Ze missen de ervaring die grote partijen wel hebben.”

Ook over de kansen van Fortuyn om furore te maken met politiek protest is Van Holsteyn sceptisch. Volgens de Leidse wetenschapper blijkt uit niets dat Nederlanders cynischer zijn over de politiek dan in het verleden. „Het gaat redelijk goed met het land en de mensen zijn over het algemeen tevreden”, zegt hij. „Zo’n geval met Van Gijzel en de PvdA is iedereen over een paar weken weer vergeten. Kijk maar naar het CDA: wie is er nog onder de indruk van de crisis die ze hebben gehad?”

De kansen voor Fortuyn om veel proteststemmen te vergaren, zijn volgens Van Holsteyn lang niet zo groot als de kansen die Berlusconi in Italië te baat nam. „Berlusconi bouwde zijn succes op een compleet verrot systeem. De Italianen hadden al veel langer het gevoel dat het niet goed ging; het ene kabinet volgde het andere op. In Nederland zit het ene na het andere kabinet de rit uit. Het gaat hier veel beter. De gevestigde partijen zijn in de opiniepeilingen ook ongelofelijk stabiel.”

Vingertoppengevoel
Kan Fortuyn desondanks met persoonlijk charisma honderdduizenden kiezers verlokken tot een stem op Leefbaar Nederland? VVD-coryfee Hans Wiegel acht hem ertoe in staat. Wiegel waarschuwde onlangs voor onderschatting van het geweldige „vingertoppengevoel” dat Fortuyn heeft ontwikkeld voor gevoelens in de samenleving. Partijvoorzitter Nagel van Leefbaar Nederland heeft er ook alle vertrouwen in en gokt op twaalf zetels in de Tweede Kamer.

Van Holsteyn moet het echter allemaal nog zien. Voorlopig verbaast hij zich over de ruime aandacht die het fenomeen Fortuyn in de media krijgt. „Ik denk dat Janmaat van de Centrumdemocraten zich tegenwoordig wel eens afvraagt waarom het Fortuyn lukt zo veel aandacht te krijgen, terwijl hij daar met drie zetels lang niet in slaagde. Fortuyn is in alle actualiteitenprogramma’s op radio en televisie geweest. Soms als de nar van het programma, maar toch.”

Volgens Van Holsteyn is het „een hype.” Hij is „veel sceptischer dan anderen” over de vraag of Fortuyn tot de verkiezingen zo veel positieve aandacht zal blijven trekken. „Ze zullen hem steeds kritischer gaan bevragen, denk ik. Nu kan hij nog vrijblijvend roepen dat het overheidsapparaat met 25 procent moet worden ingekrompen, straks moet hij exact duidelijk maken hoe hij dat wil gaan aanpakken. Nu kan hij roepen dat hij 8 miljoen heeft voor zijn campagne, straks moet hij openheid van zaken geven over de herkomst van dat geld.”

Lijst-Schill
Mudde is iets optimistischer over de kansen van Fortuyn. Hij signaleert dat Fortuyn het maatschappelijk tij behoorlijk mee heeft. „Zoals in de jaren ’80 het thema groen en milieu is opgekomen, zo hebben in de jaren ’90 de thema’s veiligheid en identiteit aan belang gewonnen”, zegt hij. „Fortuyn is de politieke entrepreneur die daar handig op inspeelt.” In landen als Oostenrijk, België, Frankrijk en Denemarken hebben traditioneel sterke extreem rechtse partijen zich over die thema’s ontfermd, in Nederland zijn ze voor de gematigder maar haarscherp formulerende entrepreneur Fortuyn blijven liggen.

Dat het wel degelijk wat kan worden met Fortuyn en Leefbaar Nederland is volgens Mudde ook wel geïllustreerd door de Duitse rechter Ronald Barnabas Schill, die met zijn gloednieuwe PRO meedeed aan de verkiezingen in de stadsdeelstaat Hamburg. „Schill pleitte voor recht en orde, was sterk in het politieke protest en had de uitstraling van een sterke man. Op die manier haalde hij twaalf dagen na de aanslagen van 11 september bijna 20 procent van de stemmen. Wellicht zou dat Fortuyn ook kunnen lukken.”