Amsterdam beschikt voor een groot aantal bijzondere bibliotheken en boekencollecties. Vaak zijn ze onbekend bij het grote publiek. Zoals de bibliotheek van Artis, of die van het Rijksmuseum. Schrijver Nelleke Noordervliet brengt ze in kaart én duikt in het verleden om uit te zoeken hoe ze zijn ontstaan. Het blijft een aantrekkelijke formule om geschiedenis te schrijven: ga als 21e-eeuwer op stap in het verleden en ontmoet mensen van allerlei slag die in de voorbije eeuwen een rol van betekenis hebben gespeeld. Nelleke Noordervliet dwaalt door het Amsterdam van lang en minder lang geleden op zoek naar personen en plaatsen die de stad z’n faam als boekenparadijs hebben bezorgd.

De opbouw van het boek is in verschillende opzichten merkwaardig. Aan het begin van haar zoektocht heeft Noordervliet een -gefingeerde- ontmoeting met Annie M. G. Schmidt. De functie daarvan is niet duidelijk, want de kinderboekenschrijfster heeft geen zin om Noordervliet te vergezellen op haar tocht door het verleden. Ze blijft sigaretten rokend achter op het terras van de splinternieuwe Openbare Bibliotheek van Amsterdam. Pas op het eind komt ze nog even terug, maar voegt aan het verhaal niets wezenlijks toe. Integendeel, haar taalgebruik laat hier en daar te wensen over.

De zwerftocht van Noordervliet is een reis door de tijd. Tijdens haar wandeling ontmoet ze zeventiende-eeuwers als P. C. Hooft, de uitgever Cornelis Claesz., de rabbijn en boekdrukker Menasseh ben Israel en de filosoof Spinoza. Maar met speels gemak stapt Noordervliet even later over naar de achttiende en vervolgens naar de negentiende en de twintigste eeuw. Ze ontmoet onder anderen Cornelis Sebille Roos, voorzitter van het genootschap Felix Meritis, en Gerard Westerman, die in 1838 Artis stichtte. Ten slotte heeft ze een ontmoeting met Anne Frank, die later schrijver wil worden. Kennelijk moesten de drie iconen van Amsterdam Wereldboekenstad allemaal langskomen.

Tijdzones

De tijdreis van Noordervliet wordt steeds op twee manieren onderbroken. Het minst hinderlijk zijn de ontmoetingen die Noordervliet heeft met hedendaagse beheerders van de boekencollecties waarvan ze het ontstaan heeft ’meegemaakt’. Deze passen nog wel bij de luchtige manier waarop Noordervliet tijdzones passeert. Minder geslaagd zijn de passages waarin Noordervliet opeens overschakelt op een doceertoon en stukjes vaderlandse geschiedenis presenteert zoals die in schoolboeken zijn terug te vinden. Niet dat daar inhoudelijk veel mis mee is, maar het veroorzaakt steeds een storende stijlbreuk waardoor het voor de lezer lastig wordt de illusie vast te houden dat hij met de schrijver in het verleden ronddwaalt.

Datzelfde effect hebben opmerkingen van Noordervliet die duidelijk maken dat ze uit de 21e eeuw komt. Als Hooft haar vertelt dat de Stadsbibliotheek van zijn tijd wel duizend boeken heeft, schrijft Noordervliet bijvoorbeeld: „Het zijn er veel voor die tijd. Ik denk aan het immense bezit van de Universiteitsbibliotheek nu dat op die duizend boeken is gegrondvest.”

Dat alles neemt niet weg dat Noordervliet op een aantrekkelijke en informatieve manier over het verleden schrijft. Mooi is het persoonlijke verhaal van haar wérkelijke ontmoeting met Hooft, via diens kladversie van de ”Nederlandse historiën”, vol doorhalingen en tussenvoegsels. „Ik schaam me niet voor mijn ontroering. Daar heeft de dichter zelf de woorden ”ongelooffelyke zachtmoedigheit” doorgehaald en erboven geschreven ”zeldzaeme zachtzinnigheit”. Ik zie de inkt. Ik zie het nauwelijks merkbare reliëf dat de ganzenveer in het papier heeft gedrukt. De historische sensatie bevangt me via de taal en het handschrift. Dat ik de woorden ken en gebruik die Hooft kende en gebruikte, dat ze niet zijn veranderd, geeft me een gevoel van diepe verbondenheid. Nooit eerder werd ik dat zo gewaar als door het zien van het papier waarop zijn hand rustte. Hij schrijft waar ik bij zit. Hier en nu.”

Vrijzinnig

Intussen laat Noordervliet doorschemeren dat ze meer heeft met de vrijzinnige en verlichte Amsterdammers die Nederland in de vaart der volkeren hebben opgestuwd en de weg hebben geëffend voor het grote goed van de vrijheid van meningsuiting. Zo laat ze Hooft zich beklagen over „de groeiende orthodoxie” in de stad. „Slade, de bibliothecaris, is er een voorbeeld van. Sleutelposities vallen meer en meer toe aan strenge calvinisten. Het Bestand met Spanje heeft de binnenlandse strijd tussen rekkelijken en preciezen zuurstof gegeven.” Het is maar de vraag of die ”strenge calvinisten” de ontwikkeling van Nederland als tolerante natie hebben afgeremd. Hun positieve invloed zou wel eens groter kunnen zijn dan Noordervliet hier suggereert. Bovendien heeft de actuele situatie geleerd dat onbegrensde vrijheid van meningsuiting óók niet leidt tot een ideale samenleving.

Het rijk geïllustreerde boek, dat tot stand kwam in samenwerking met de gemeente Amsterdam en de stichting Amsterdam Wereldboekenstad, sluit af met een zakelijke beschrijving van de belangrijkste Amsterdamse boekencollecties: van de Artis Bibliotheek, via de collectie van het Bijbels Museum tot de bibliotheek van het Van Gogh Museum.

De hedendaagse bedrijvigheid rond boeken in het Amsterdamse stadsleven is vastgelegd in een fotoserie van Cleo Campert.