Dat hij gevraagd werd voor de jaarlijkse Willem Dreeslezing, verraste en verbaasde hem wel een beetje. Want Willem Drees sr. -breed beschouwd als grondlegger van de Nederlandse verzorgingsstaat- geniet toch vooral belangstelling vanuit PvdA-kring. En eigenlijk heeft prof. dr. L. G. M. Stevens niet eens zo veel „feeling” met de dogmatische insteek van de sociaaldemocratie. Lachend: „En dat zal ik ook nooit krijgen, vrees ik.”Maar gisteravond stond Stevens er toch maar mooi, in de Haagse Lutherse Kerk. Hij haakte in zijn lezing aan bij de rede van zijn voorganger, voorzitter Alexander Rinnooy Kan van de Sociaal Economische Raad (SER). „Die onderstreepte vorig jaar dat we de overgang moeten maken van een verzorgingsstaat naar een participatiemaatschappij. En daar ben ik het helemaal mee eens.”

Om de eerste aanzet te geven, schreef Stevens hier alvast een fiscaal scenario voor. Een kolfje naar zijn hand, want de emeritus hoogleraar fiscale economie geldt als een autoriteit op belastinggebied.

Zo was Stevens als onafhankelijk topadviseur betrokken bij de grootschalige belastingherziening in 2001 en leidde hij de zogenoemde commissie-Stevens die het kabinet in de afgelopen jaren adviseerde over het terugdringen van de regeldruk.

Wat is het kernpunt in uw lezing?
„De Nederlandse verzorgingsstaat is doorgeschoten. Het idee was goed, maar zoetjesaan is de overheid alles gaan verzorgen. Dat strookt niet meer met de toenemende individualistische vraag vanuit de samenleving. Burgers willen niet langer als een collectief worden aangesproken. Bovendien is het sturend vermogen van de overheid niet opgewassen tegen de pluriforme dynamiek van de samenleving. Een kleinere overheid zal daarom lucht moeten geven aan de eigen verantwoordelijkheid van burgers, die nu simpelweg te weinig wordt aangesproken. Schaalgrootte maakt dat het committment van mensen verdwijnt. Burgers moeten weer het gevoel krijgen dat ze samen verantwoordelijk zijn voor een betere samenleving.”

Wat moet hiertoe concreet gebeuren?
„We moeten toe naar een nieuwe ordening op het gebied van belasting- en regeldruk. Te veel regels en belastingen remmen de groei. Regels kunnen nuttig zijn, omdat hierdoor niet telkens opnieuw het wiel hoeft te worden uitgevonden. Maar veel regels zijn contraproductief. Laten we de huidige stoplichtregulering vervangen door rotonderegelgeving. Mensen voegen dan automatisch in, op basis van vertrouwen. We hoeven echt niet alles te regelen: mensen zijn zelfredzamer dan we denken.”

U wilt meer met open normen werken, maar is een stringente regelgeving niet juist broodnodig om misbruik te weren?
„Dat noem ik de regelillusie. Inspecteurs gaan vandaag de dag op stap met dikke wetboeken vol controlepunten. Daaraan getoetst is er altijd wel een reden voor een bekeuring te vinden. Dat leidt over en weer tot irritatie en frustratie. En bovendien: ook met die berg aan voorschriften vallen risico’s niet uit te bannen omdat een risicoloze samenleving simpelweg niet bestaat. We richten onze controleaandacht nu echter te veel op bonafide ondernemers, terwijl malafide de dans toch wel ontspringen. Ik zie daarom veel meer in coachend toezicht waardoor ieders persoonlijke verantwoordelijkheid wordt aangesproken en er ruimte ontstaat om de slechteriken stevig in de kraag te vatten.”

Ook op fiscaal terrein wilt u met het kapmes door het regelwoud.
„Ik bepleit het instellen van een herzieningscommissie die net als in 2001 majeure veranderingen doorvoert in de fiscale regelgeving. Want waarom hebben we in Nederland nog steeds een hoog en een laag btw-tarief? Dat geeft alleen maar rompslomp. En we willen ons land toch graag meer profileren als financieel centrum? Waarom schaffen we dan de dividendbelasting niet af? Met een omvang van 800 miljoen euro op een totaal belastingbedrag van ruim 130 miljard zijn dat werkelijk peanuts.”

U schopt in uw rede tegen flink wat heilige huisjes.
„Dat is noodzakelijk, want een participatiemaatschappij vereist solide openbare financiën. We zullen onder ogen moeten zien dat een stapsgewijze fiscalisering van de AOW onontkoombaar is. Verder is het huidige eigenwoningregime (hypotheekrenteaftrek, MtB) ingewikkeld, niet effectief en niet rechtvaardig, onder meer omdat het vooral de hogere inkomens subsidieert. Geleidelijk afschaffen dus met behoud van een verstandige basissubsidie voor een reguliere woning. De politiek schuift besluiten over deze onderwerpen steeds maar weer vooruit. Dat maakt de oplossing te zijner tijd alleen maar lastiger en grimmiger.”

U legt daarnaast opnieuw de vinger bij het fiscale gezinsbeleid.
„Gezinsinkomens horen gelijkwaardig te worden behandeld, maar een traditioneel kostwinnersgezin met een modaal inkomen betaalt substantieel meer belasting dan een gezin waarvan beide partners ieder de helft van dit inkomen verdienen. Nu dit kabinet de overdraagbaarheid van de algemene heffingskorting beperkt, worden de verschillen alleen maar groter.”

Hoe komt dat?
„Bij het berekenen van toeslagen kijkt de overheid altijd naar de gezinsdraagkracht, maar bij de inkomstenbelasting staat plots het individuele perspectief centraal. Dat is een tweeslachtige benadering. De draagkracht binnen een gezin wordt natuurlijk nooit individueel beleefd. Het is opvallend dat juist dit kabinet aan de heffingskorting sleutelt.”

U had iets anders verwacht van een kabinet met een christelijke signatuur?
„Absoluut. Van een coalitie met een kindvriendelijk imago had ik op meer gevoel voor het gezin gerekend. Het gezin is bij uitstek de plaats waar normen en waarden worden overgedragen. Maar partners die op goede gronden en op basis van persoonlijke omstandigheden hun zorg- en werktaak verdelen, worden in toenemende mate door de overheid gedwongen om buitenshuis te gaan werken. Dat doet overigens ook de waarde van mantelzorg en vrijwilligerswerk tekort. Meedoen in de samenleving is meer dan participeren op de arbeidsmarkt.”