Hij kan het weten, want over die duistere middeleeuwen is niet zo heel veel bekend en wat wij weten, komt veelal uit kerkelijke bronnen. Monniken die zorgvuldig aantekeningen maakten van hetgeen zij zagen, hoorden, deden; kortom wat er in hun omgeving gebeurde. Wij lezen duizend jaar later die bronnen en trekken er conclusies uit. Pas daar vooral mee op, zegt Pleij. Stel je voor dat er over duizend jaar een onderzoek wordt gedaan naar popmuziek, en onze bronnen zouden hoofdzakelijk kerkelijke zijn, dan komen we gemakkelijk tot de conclusie dat popmuziek is ontstaan binnen de kerk. Want onze bronnen spreken op een bepaald moment van de ”beatmis”. Later melden ook wereldser bronnen iets over popmuziek, en, zo concluderen we fout, de wereld heeft de popmuziek overgenomen van de kerk.Vervolgens gaat de hoogleraar in een hoorcollege zelf in de fout. Hij stelt vast dat het met de godsvrucht, de devotie, in de Middeleeuwen nogal meeviel. De gedachte dat juist in die „donkere, rauwe tijd” de mens sterker leefde en werkte voor God kan volgens hem geen standhouden. Hij concludeert dat uit een onderzoek naar de inkoop van hosties door de Rooms-Katholieke Kerk. De hoeveelheid hosties bleek beduidend lager te liggen dan nodig zou zijn voor de communie; dat duidt weer op een spaarzamelijk gebruik van de mis, hetgeen op zijn beurt weer iets zegt over de belangstelling van de mensen voor de kerkgang en dus voor het dienen van God.

Een oplettende oudkatholieke priester, Jacob Spaans, was het met de conclusie van Pleij niet eens. Want, zo stelde hij, in de middeleeuwen was er sprake van zo’n sterke mate van avondmaalsmijding, dat mensen vaak maar twee keer in hun hele leven aan de communie deelnamen. Men ging wel ter kerke, maar men communiceerde ”geestelijk”. Dat wil zeggen dat het zien van de opgeheven hostie na de consecratie voor hen voldoende was. Vandaar dat kerken maar weinig behoefte hadden aan het aankopen van brood.

Pas na het Concilie van Trente werd de Paasplicht ingevoerd, waardoor men verplicht werd minstens eens per jaar nadat men had gebiecht aan de communie deel te nemen. Ook toen nog werd er dus nog maar spaarzamelijk gecommuniceerd. Pas in de 19e eeuw werd, althans in de Rooms-Katholieke Kerk, de veelvuldige communie (soms dagelijks) gebruikelijk.

Deze visie werpt een heel ander licht op de zaak en bevestigt Pleijs gelijk: we moeten met verstand omgaan met bronnen. Anders worden we zo licht op het verkeerde been gezet. Want stel je voor dat over zeg duizend jaar onderzoek gedaan wordt naar de aankoop van brood en wijn in de reformatorische kerken van deze eeuw en we hebben alleen kerkelijke bronnen tot onze beschikking. Zo er al voldoende informatie te vinden is, zal die toch uitwijzen dat de inkoop zich beperkte tot enkele broden en enkele flessen per gemeente per jaar. Heel gemakkelijk is dan de conclusie getrokken dat het met de devotie in die bevindelijke kerken wel meeviel. Godsdienst, godsvreze en godsvrucht was slechts voorbehouden aan een enkeling. En wij weten gelukkig wel beter.

Weten wij beter? Of zou een dergelijke conclusie soms meer grond hebben dan wij beseffen. Dat ons kerkelijke leven -wellicht georganiseerd als een goedlopende machinerie- pover is in zijn vruchten, en de goddelijke maat niet haalt.

Met bronnen moet je zorgvuldig zijn, zeker waar. Met conclusies dien je voorzichtig te zijn, dat is even waar. Toch mogen ogenschijnlijk voorbarige conclusies soms wel leiden tot gezond zelfonderzoek.

Reageren aan scribent? gedachtegoed@refdag.nl.