Middeleeuwse toestanden
Over de middeleeuwen vallen wel wat beelden bij te stellen, vindt prof. Herman Pleij. Hedendaagse braderieën met mannen in strakke panty’s, vrouwen in boezeroenen, veel vies eten en harde schlagermuziek moeten tegenwoordig een middeleeuws gevoel geven. Zo was het toen: men deed maar wat. Wie spreekt over ”middeleeuwse toestanden”, bedoelt dat het een rommeltje is; chaos en bijgeloof „gedompeld in een haast aandoenlijke ongeletterdheid.” Maar Pleij pleit voor erkenning van deze periode. „We hadden nooit zo veel geweten van de klassieke tijd, zonder het bronnenmateriaal uit de middeleeuwen.”Wat die bronnen betreft benadrukt de hoogleraar dat ze altijd beoordeeld moeten worden binnen een totaalsituatie. Bronnen zijn belangrijk, maar geven ook eenzijdige informatie. De meeste kans om bewaard te blijven hadden de kerkelijke bronnen. Maar als we die onvoldoende in hun tijd plaatsen, ontstaat een vertekend beeld: alsof de middeleeuwers buitengewoon devoot waren. Een onderzoek naar de inkoop van hosties door de kerk toont echter een spaarzamelijk gebruik van de mis aan.

In plaats van chaos heerste er in de middeleeuwen „een volstrekt geloof in een strikte orde, door God in een even helder als doorzichtig plan in de Schepping geplaatst.” Binnen dat plan was alles geordend en voorbestemd. Zo moest het blijven: adel, geestelijkheid en boeren waren afhankelijk van elkaar.

Op vier cd’s en in vier uren neemt Pleij de luisteraar mee de middeleeuwen in. Het is niet zijn bedoeling een gedegen doorschouwing van de Middeleeuwen te geven, maar deze tijd wat dichter bij de belangstellende leek te brengen; populairwetenschappelijk dus, met een knipoog naar entertainment. Pleij gebruikt graag alledaagse voorbeelden en drukt zich plastisch uit. Niet het minst wanneer hij hardop droomt van Cocagne, het luilekkerland waar de architectuur bestaat uit vis, vlees en zoetigheid, waar de dieren gekookt, gebakken en gegrild rondlopen en niets liever willen dan opgegeten worden. Interessant is Pleijs uitleg dat de middeleeuwse afbeeldingen van ongeremd eten en drinken niet de gewoonte uit die tijd weergaven, maar juist het tegendeel: het zijn lessen in matigheid, soberheid en arbeidslust.

N.a.v. ”Middeleeuwen. Een hoorcollege over de cultuurgeschiedenis van de Middeleeuwen”, door Herman Pleij; uitg. Home Academy; ISBN 90 8530 010 X; 4-cd luisterboek; € 34,95.
Aad van Toor

Eerlijk totaalbeeld van Oranjes
In twee uur tijd zes eeuwen geschiedenis doornemen is een opgave. Dat vraagt om selecteren. Op de cd’s ”Het koninklijk huis. Een hoorcollege over de geschiedenis van het Huis Oranje-Nassau” passeren de graven van Nassau, Willem van Oranje, de stadhouders en de koningen en koninginnen allemaal de revue. De spreker, drs. Bernard Woelderink, slaagt er goed in in twee uur tijd een eerlijk totaalbeeld neer te zetten van de geschiedenis van het Nederlandse vorstenhuis.

Door deze aanpak is de informatiedichtheid hoog. Toch luisteren de cd’s prettig. Elke vorst wordt kort in zijn context neergezet en kernachtig getypeerd. Bijzonder interessant zijn de stukken over het Huis Nassau vóór de tijd van Willem van Oranje en over het einde van de 18e eeuw, als stadhouder Willem V moet vertrekken.

Woelderink spreekt van papier en weet zo de hoofdlijn van de Oranjegeschiedenis goed vast te houden. Ondertussen weeft hij toch veel boeiende details door de tekst.

Wanneer dat relevant is, vermeldt de spreker ook de houding van het Oranjehuis met de kerk. Dat geeft deze opname iets extra’s. Vaak blijven algemene beschouwingen over de Oranjes in het politieke verhaal steken. Zo niet in dit college. Woelderink vertelt bijvoorbeeld dat de eerste inhuldigingen van de Nederlandse koningen nog gevolgd werden door een „godsdienstige plechtigheid.” In 1849 wordt die afgeschaft.

De opname is niet verbloemend als het om de zwarte kanten van sommige Oranjes gaat. Woelderink is eerlijk, zonder de personen onrecht aan te doen. Een betere spreker had de uitgever niet kunnen strikken. Drs. Woelderink -hij heeft een prettige stem- was van 1982 tot 2003 directeur van het Koninklijk Huisarchief.

De opname is gemaakt op historische grond: in de Balzaal van het voormalige Paleis Kneuterdijk, waar nu de Raad van State zetelt. De geluidskwaliteit en de verstaanbaarheid is goed.

Bij de cd’s zit een samenvattend booklet waarin een stamboom en een lijst met aanbevolen literatuur zijn opgenomen.

N.a.v. ”Het koninklijk huis. Een hoorcollege over de geschiedenis van het Huis Oranje-Nassau”, door drs. Bernard Woelderink; uitg. Home Academy; ISBN 90 8530 009 6; 2-cd luisterboek; € 19,95.
W. G. Hulsman

Mozart van de negentiende eeuw
Felix Mendelssohn-Bartholdy (1809-1847) is in reformatorische kring vooral bekend door zijn vocale geestelijke werken en door zijn zes orgelsonates. In zijn eigen tijd was Felix echter vooral een beroemdheid vanwege zijn pianospel. Als 9-jarig jochie trad hij al op tijdens een kamerconcert, en als 13-jarige had hij reeds een aantal composities op zijn naam staan. Kortom, een wonderkind dat in veel aan Mozart doet denken.

Drs. Thijs Bonger, presentator en programmamaker bij de Concertzender en muziekrecensent voor het dagblad BN/De Stem, schildert op aangename wijze het leven van Mendelssohn in deze tweede aflevering van de serie Componisten Portretten. Aangenaam is zijn stem, die ruim twee uur klinkt. Aangenaam is ook het feit dat de spreekstem voortdurend wordt afgewisseld door muziekfragmenten.

Bonger verhaalt over het opvoedingsklimaat waarin dit wonderkind opgroeide, over zijn Joodse afkomst en de negatieve gevolgen die dat had, over Felix’ stijgende roem, zijn reizen naar Frankrijk, Italië en vooral Engeland, over zijn bezoek aan Goethe, over het matige muzikale klimaat in Berlijn, over roem en eer in Londen, over weerstand van de kant van collega’s en over Felix’ ellendige einde.

De figuur van Felix gaat leven, ook doordat Bonger de bronnen zélf laat spreken: brieven van en aan en over Mendelssohn, ooggetuigenverslagen, recensies in kranten en tijdschriften. En doordat de muziekfragmenten steeds klinken in de vertelde situatie waarin ze ontstonden, krijgen ook die reliëf. Wie weet dat Felix het bekende oratorium ”Paulus” schreef in de tijd dat zijn vader Abraham, met wie hij een bijzondere band had, stierf, luistert anders. En ook het strijkkwartet opus 80 heeft een aparte lading als je op de hoogte bent van het feit dat Felix het in 1847 als een soort requiem schreef nadat zijn geliefde zus Fanny op 41-jarige leeftijd plotseling was overleden.

Deze luister-cd biedt veel voor wie de Mozart van de 19e eeuw wil leren kennen. Ik zie de portretten die dit jaar moeten volgen -van Saint-Saëns en Haydn- met belangstelling tegemoet.

N.a.v. ”Componisten Portretten - Luisterboeken over grote componisten - Mendelssohn”, door Thijs Bonger; uitg. Home Academy; ISBN 978 90 8530 042 7; 2-cd luisterboek met muziekfragmenten; € 14,95 (cd) en € 11,95 (mp3).
Jaco van der Knijff

Echte literatuur is schandalig
Lachwekkend om de Europese literatuurgeschiedenis te moeten samenvatten in acht college-uurtjes. Prof. dr. Joep Leerssen van de Universiteit van Amsterdam beseft dit natuurlijk ook. Hij kiest daarom voor acht thema’s, die op evenveel cd’s zijn opgenomen: heldenverhalen, zuiverheid en vrouwendicht, historisch besef, literatuur als pennenstrijd, natuurgevoel, realisme, vormdoorbreking en modernisme en de postmoderne ironie. Leerssen spreekt van „een achttal ballonvaarten over het landschap van de Europese literatuur.” Elk plaatje is ingedeeld in drie hoofdstukken van ongeveer twintig minuten.

De spreker heeft een duidelijk articulerende stem die zijn afkomst uit het zuiden des lands niet verhult.

Meerwaarde van deze cd’s zit ’m in de bezinning die Leerssen biedt op het wezen van literatuur en de rol die deze ”inlevingsmachine” speelt in de maatschappij.

De oudste teksten zijn heldenverhalen. De held is door de eeuwen heen bij voorkeur een zeevaarder: Odysseus, Sint-Brandaan, Robinson Crusoe. Met gemak schakelt de spreker van Ajax, de „domste held uit de oudheid”, naar het zwijn van Mac Dáthó uit een Iers Keltisch epos.

Interessant is de rol die literatuur krijgt in de nieuwe tijd. Grote boeken veroorzaken rellen en schandalen. De momenten dat er „iets interessants” gebeurt in de literatuur, laten zien dat de schrijver kennelijk voorligt op zijn publiek. De schrijver doet iets wat niet strookt met de heersende modes en smaken. Zo iemand is Vondel, die niet alleen „statige klassieke treurspelen” maakt. Hij is ook de man die met het ”Stockske van Oldenbarnevelt” vileine kritiek geeft op prins Maurits, op een manier waar de honden geen brood van lusten.

Zo krijgt literatuur een publieke functie. Neem Madame Bovary van Gustave Flaubert, een roman die op schokkende wijze aan de orde stelt hoe een huwelijk kan mislukken. Het Frankrijk van de negentiende eeuw ziet het als een pornografisch werk. Mevrouw rijdt nota bene met haar buitenechtelijke minnaar in een koets door Parijs, terwijl de gordijntjes dichtblijven. Het tart de verbeeldingskracht van een onthutst publiek.

N.a.v. ”Literatuurgeschiedenis. Een hoorcollege over de geschiedenis van de Europese letteren”, door Joep Leerssen; uitg. Home Academy, ISBN 978 90 8530 061 8; 8-cd luisterboek; € 57,50.
Jan-Kees Karels

Smeuïge presentatie over Hitler
„De meest traditionele analyse van Hitler is dat het een halve gare was. In mijn jeugd hoorde je dat hij in de gordijnen klom en van het tapijt at. In allerlei opzichten werd duidelijk gemaakt dat het ging om iemand die ernstig klinisch gestoord was. In deze tijd zou hij via het Riagg langdurig zijn opgesloten. Maar wie Hitler bij voorbaat gek verklaart heeft geen oog voor zijn aanzienlijke talenten en zegt dat hij niet verantwoordelijk voor zijn daden kan worden gesteld.”

Een vier uur durend hoorcollege van prof. dr. Maarten van Rossem over Adolf Hitler is geen moment saai. In acht hoofdstukken van elk ongeveer een halfuur vertelt Van Rossem uitermate boeiend over de Führer. Van Rossem, van origine een amerikanist en al jaren hoogleraar Nederlandse cultuur van de twintigste eeuw in internationale context aan de Universiteit Utrecht, zet de historische feiten omtrent Hitler op een rij, analyseert en relativeert.

De historicus geeft op de voor hem karakteristieke geestige wijze college. Van Rossem noemt bijvoorbeeld het contrast in het leven van Hitler. Pas na 1919 maakt hij naam. Van Rossem: „In de eerste helft van Hitlers leven, van zijn geboorte in 1889 tot 1919, is hij een fantast die niks van zijn leven terechtbrengt. Dan is hij dertig. Dat biedt hoop voor degenen die op hun dertigste nog niets hebben bereikt. U denkt: „Het zal wel niets met we worden”, maar het is niet uitgesloten dat u ooit de opvolger wordt van Jan Peter Balkenende.”

Zijn betoog bestaat niet uitsluitend uit droge opmerkingen, maar zo nu en dan lardeert hij zijn college ermee. De vraag dringt zich op: Van Rossem en de Holocaust op de laatste cd, zal dat goed gaan? Van Rossem houdt zich bij dit tere onderwerp meer in, maar wordt niet langdradig.

In het bijgesloten boekje staat dat de cd’s ideaal zijn om kennis op te doen „in de file, in de trein, op de fiets of thuis op de bank.” Waarvan akte.

N.a.v. ”Hitler. Een hoorcollege over de opkomst en ondergang van Adolf Hitler”, door Maarten van Rossem; uitg. Home Academy, ISBN 90 8530 015 0; 4-cdboek; € 27,50.
René Zeeman