Leijendekker is de voormalige Italiëcorrespondent van de NOS en NRC Handelsblad, de krant waaraan hij nog verbonden is. Zijn boek is niet vrolijkmakend, en eigenlijk zou geen enkel boek -wil het recht doen aan Italië- de clichés van Chianti en Capri, kortom van het ”dolce vita”, nog mogen oplepelen. Maar Leijendekkers boek is (gelukkig) ook niet badinerend over het land.Stroperig web
Het is ontegenzeggelijk waar dat Italië beschikt over fantastische cultuur- en natuurschatten en een mild klimaat, ook al heeft dit idee bij de gemiddelde West-Europeaan wel mythische proporties aangenomen. In werkelijkheid is bijvoorbeeld bij het uit eten gaan middelmatigheid vaak troef. De folklore -processies, races en braderieën- is weinig meer dan een decor zonder inhoud. Het platteland, bijvoorbeeld het veelgeroemde Toscane, wordt in stand gehouden door mooie subsidieregelingen (deels van de Europese Unie) en door welvarende westerlingen die hun vakantie in Italië doorbrengen of er na hun pensionering zijn gaan wonen. Zelfs het weer is sinds de klimaatsverandering niet meer wat het geweest is.

Italië, zo haalt Leijendekker minister Giuliano Amato aan, dreigt hoe dan ook „een Disneyland te worden dat is verrijkt door ons klimaat, ons natuurschoon en de overblijfselen van onze geschiedenis en onze kunst.” Voor de rest lijkt Italië irrelevant. Economisch verkeert het land al jaren in een depressie. Een belangrijke oorzaak is dat er nauwelijks een economische liberalisering heeft plaatsgevonden. „Machtsblokken van belangengroepen houden het land in een stroperig web gevangen: geen open concurrentie, transparantie binnen een stelsel met duidelijke regels, onafhankelijke toezichthouders.”

Bureaucratie
De overheid richt te weinig uit, ook al omdat de bevolking zich nauwelijks met haar identificeert. Dat heeft voor een deel te maken met de inefficiëntie van de geldverslindende bureaucratie. Zo staat een Italiaan jaarlijks gemiddeld vijftien dagen in de rij voor een overheidsloket. Bij de gemeente Palermo zijn vijftig mensen aangesteld met als enige taak de afvoerputjes te tellen. De overheid wordt vaak gezien als een vijand, wetten worden niet als iets dwingends beschouwd. „De vader is de wet”, meende Umberto Eco ooit, „en tegenover een vader moet je je waarmaken.” Met als gevolg een „moreel analfabetisme” van corruptie, belastingontduiking, vriendjespolitiek en belangenconflicten. Die belangenverstrengeling heeft de ondernemer-politicus Berlusconi niet uitgevonden, hooguit geperfectioneerd. Het verschijnsel komt in de gehele samenleving voor, bij allerlei bevolkingsgroepen. Van journalisten die na hun werk politieke manifesten schrijven tot rechters die politici worden.

De verdienste van Leijendekker is dat hij het fenomeen Berlusconi beschrijft in de context van de Italiaanse cultuur. Dat in tegenstelling tot Paul Ginsborg, een Berlusconipessimist bij uitstek, en Alexander Stille (auteur van ”Silvio Berlusconi. De inname van Rome”), ook al haalt Leijendekker hun werk veelvuldig aan. Veel van Berlusconi’s ondeugden, lijkt Leijendekker te willen aangeven, zijn in het klein aan te treffen bij de gemiddelde Italiaan.

Het Berlusconiaanse Italië vind je ook terug in de ”salotto buono”, het onderonsje van bankiers en industriëlen die elkaar de bal toespelen. Goedbeschouwd zit het hele land vol met zulke families, zoals Leijendekker ze noemt, met leden van onder andere kerkgenootschappen, corporaties, vakbonden, sportclubs - tot op het criminele niveau toe (de maffia). En elke Italiaan is wel lid van meer dan een van zulke families, hetgeen leidt tot een „grote puzzel van gekruiste loyaliteiten.”

Europese Unie
Bij het puzzelen houden weinig deelnemers schone handen. De aanpak van een grootscheepse smeergeldaffaire begin jaren negentig, waarbij belangrijke politieke en economische kopstukken in het zand rolden, stokte omdat „de gemiddelde burger het gevoel kreeg langs de meetlat van calvinistische strengheid” te worden gelegd.

Is Italië nog op weg te helpen? Leijendekker constateert dat „het dilemma in Italië de keuze is tussen een comfortabel verleden en een toekomst waarvoor veel oude gewoonten moeten worden afgelegd.” Misschien is de Europese Unie de enige die de koers kan aangeven. Uit onderzoek blijkt telkens dat de Italianen het meeste vertrouwen hebben in de Europese Unie. Dat is Leijendekker ook niet ontgaan: „Europa is voor velen het paspoort naar een modernere wereld.”

N.a.v. ”Het land van de krul. Italië achter de schermen”, door Marc Leijendekker; uitg. Prometheus, Amsterdam en NRC Handelsblad, Rotterdam, 2007; ISBN 978 90 446 0863 2; 332 blz.; € 19,95.