Een scheidingscultuur, waarin veel mensen veeleisend, ongeduldig en soms intolerant, onbeschoft en ontoegeeflijk gedrag vertonen. In ”Liefde à la carte” laten journaliste Malou van Hintum en hoogleraar demografie Jan Latten zien waarom in Nederland steeds minder stellen hun hele leven bij elkaar blijven. „Het klassieke gezin kraakt in zijn voegen.” De ordners in zijn werkkamer bij het Centraal Bureau voor de Statistiek in Voorburg wijzen duidelijk op de thema’s waar Latten zich al zo’n twintig jaar in verdiept: huwelijk, samenwonen en scheidingen. In Nederland geldt hij als de vraagbaak voor trends op het terrein van relaties in samenhang met maatschappelijke en economische ontwikkelingen. Is er een verband tussen het aantal tienermoeders en de hoge zuigelingsterfte onder Antillianen? Bestaat er een relatie tussen de groei van het inkomen en de toename van het aantal flitsscheidingen? De hoogleraar demografie aan de Universiteit van Amsterdam en CBS-onderzoeker mag er op congressen of in tv-programma’s zijn licht over laten schijnen.

Keuzestress
„Vaak word ik door journalisten bevraagd over actuele kwesties”, omschrijft Latten de achtergrond van zijn jongste pennenvrucht. „Mede daardoor voelde ik de behoefte in een boek iets neer te zetten over langdurige trends in moderne relaties. Mensen lijken soms te vergeten dat actuele ontwikkelingen altijd een historische oorzaak hebben. De huidige scheidingscultuur heeft bijvoorbeeld alles te maken met vrouwenemancipatie en individualisering.”

Het klassieke gezin kraakt in zijn voegen, constateren Van Hintum en Latten in hun boek. „Natuurlijk, twee derde van de gehuwden gaat niet uit elkaar, en de meeste kinderen groeien op in een compleet gezin. Maar de minderheid die het anders vergaat, is inmiddels behoorlijk groot. Door de toegenomen kwetsbaarheid van relaties is het ouderschap minder vaak ingebed in een duurzame relatie.”

Dat was vroeger wel anders, erkent Latten. „Het leven was een stuk voorspelbaarder: je bleef bij je ouders wonen tot het trouwen. Na het trouwen kreeg je kinderen en de taakverdeling tussen man en vrouw was ook al op voorhand duidelijk. Nu dat patroon is losgelaten, is er van alles mogelijk. Ik juich weliswaar die vrijheid om te kiezen toe, maar het heeft een belangrijke keerzijde: de vrijheid leidt bij steeds meer mensen tot keuzestress.”

Kiezen betekent volgens Latten meestal: proberen het maximaal haalbare binnen te slepen. De meerkeuzemaatschappij is daardoor ook een wegwerpsamenleving geworden: als je een beter alternatief hebt, gooi je oude rommel weg. „Sommige mensen lijken hun geliefden net zo gemakkelijk bij het grofvuil te zetten als hun afgedankte meubels.”

Vlinders in de buik
Het gevolg van zo’n mentaliteit is dat mannen en vrouwen niet meer lijken te weten hoe ze een relatie moeten vormgeven, constateert Latten wrang. „Mensen denken dat vlinders in hun buik gelijk te stellen is aan het eindelijk ontmoeten van de ware liefde en laten daardoor hun huidige partner weer in de steek.”

De boodschap van Latten, die het boek op persoonlijke titel schreef, is duidelijk: de samenleving heeft dringend behoefte aan relatieopvoeding. „Wat dat betreft zie ik met name voor scholen een belangrijke taak weggelegd. Kinderen moeten niet alleen leren schrijven en rekenen, maar ook moet er meer aandacht komen voor hun persoonlijkheidsvorming. Als ouders er niet meer samen uitkomen, welke bagage geven ze dan op relationeel gebied aan hun kinderen mee? Jongeren moeten worden voorbereid op de keuzevrijheid. Ik geloof er niet in dat mensen gaan trouwen met als doel om na een tijdje uit elkaar te gaan. Een scheiding is altijd vervelend.”

De Bijbel wijst duidelijk op de noties van liefde en trouw ingebed in een huwelijk tussen man en vrouw. Eigenlijk zegt u indirect dat die elementen zo verkeerd nog niet zijn.

„Ik wil beslist niet moraliseren en voor mij staat een filosofie als leidraad voor zingeving op dezelfde hoogte als godsdienst. Maar het is volgens mij pedagogisch verstandig te leren dat om iets wezenlijks te kunnen krijgen er altijd een bepaalde inspanning aan voorafgaat. Als iemand voortdurend schulden blijft maken, gaat hij op zeker moment failliet. Zo kun je ook niet op emotioneel gebied blijven lenen van anderen zonder er zelf ooit energie in te steken. Ik kan pas trots zijn op het feit dat ik een berg heb beklommen, als ik eerst de nodige moeite heb gedaan om de top te bereiken. Dat principe is misschien calvinistisch te duiden met het eerst geven en dan nemen, maar is voor mij niet uitsluitend aan godsdienst gekoppeld.”

Wel signaleert u in het boek dat met het verdwijnen van het besef van een hiernamaals mensen vooral trouw willen zijn aan zichzelf, omdat ze haast dwangmatig moeten genieten van het hier en nu.

„Onze moderne cultuur kenmerkt zich door de nadruk op directe bevrediging van je behoeften, ook op seksueel of relationeel gebied. Waar godsdienst als leidraad voor het leven wegvalt, blijft er weinig over dan om vandaag te feesten en morgen wel weer verder te zien. Als mensen te veel focussen op het genot, kan dat leiden tot ontsporingen. Dan denk ik aan meisjes die slechts in ruil voor een sigaret seks hebben met een jongen.

Overigens ben ik geen pessimist, maar roep ik er slechts toe op dat mensen meer hun verstand gebruiken als het gaat om de vrije keuzen. Daartoe zou de overheid wat mij betreft zich meer mogen inzetten om ervoor te zorgen dat alle jongeren dezelfde sociale vaardigheden krijgen aangeleerd. De minister voor Jeugd en Gezin moet zich niet alleen richten op probleemgezinnen, maar ook op het voorkomen daarvan in de toekomst.”

Eigen iPod

De single -Nederland telt inmiddels 2,6 miljoen alleenwonenden- lijkt de kroon op de individualisering, schrijven Van Hintum en Latten. Niet dat ze Paulus’ uitgangspunt in zijn eerste zendbrief aan de gemeente van Korinthe daarbij als richtsnoer nemen: „Het is hun goed, indien zij blijven, gelijk als ik.”

Waar het de twee auteurs in ”Liefde à la carte” vooral om te doen is, is om aan te tonen dat veel singles op zoek zijn naar een exact op hun maat gesneden individu, met wie ze in balans zijn én de meerwaarde vinden die hen boven henzelf uittilt. „Kun je tegenwoordig niet alles op je eigen voorkeuren programmeren? Je auto, je televisie, je computer, je iPod? Waarom je geliefde dan niet?”

Ongemerkt worden door de huidige cultuur, waarin de nadruk ligt op het idee dat mensen onbeperkt kunnen kiezen, de eisen aan de ideale partner steeds hoger, denkt het tweetal. „Juist omdat je aan iemand binden zo ontzettend veel gevraagd is, moet die iemand beantwoorden aan een hoeveelheid kwalificaties die vaak niet meer realistisch lijkt.

Dat we ons niet zo makkelijk aan iemand binden, is ook geen mentaliteit die op zichzelf staat. We zijn steeds minder merkentrouw. Het mag ook niet verbazen als jobhoppers op de lange termijn privé net zomin vanzelfsprekend loyaal zijn als op hun werk. En zo worden ze, bijna zonder het zich te realiseren, lovehoppers: van de ene leuke partner naar de andere nóg leukere - of van de ene teleurstelling naar de andere.” Deze lossere structuur op relationeel vlak loopt daarmee parallel met een lossere, netwerkachtige structuur die zich in het economische en maatschappelijke leven manifesteert.

Behalve dat er steeds meer singles zullen komen -die tijdelijk of permanent zonder partner zitten- zullen er steeds meer jonge alleenstaande vrouwen mét kinderen komen, verwacht Latten. „De verschillende voorwaarden daarvoor zijn er: economische zelfredzaamheid van vrouwen, de mogelijkheid het kind moeders achternaam te laten dragen en de toenemende faciliteiten voor kinderopvang. Zo bezien lijkt het erop dat mét de emancipatie van vrouwen de samenleving geschikt wordt gemaakt voor het alleenstaand ouderschap.”

Omdat de relationele omgeving veranderlijk is, wordt de positie van de biologische moeder -die in de regel ook het meest voor de kinderen zorgt- belangrijker. Latten en Van Hintum: „In die zin kun je zeggen dat we stilletjes de overgang maken naar een moedermaatschappij. De moeders zullen in de toekomst de harde kern vormen van de familieverbanden.”

Naast deze sociale feminisering zullen duurzame hechte families een schaars goed worden, verwachten de twee. Het sociale vangnet wordt vrijblijvender: „Mensen raken praktisch, emotioneel en financieel meer op zichzelf aangewezen, en moeten hun sociale en communicatieve vaardigheden inzetten om steun van anderen te krijgen.”