Tot aan de Mammoetwet van 1968 waren er grofweg drie leerwegen in het Nederlandse onderwijs. De toekomstige vaklui gingen naar de ambachtsschool, het middenkader naar de mulo, terwijl het kader op de hbs en het gymnasium onderwezen werd.Deze driedeling leidde rechtstreeks terug naar de Griek Plato. Deze denker onderscheidde in de maatschappij drie groepen: de producenten, de wachters (politie en leger) en de regenten. Elke groep moest een onderscheiden opleiding krijgen, hoewel de regeerders uit de wachters geselecteerd waren.

Wat is het doel van de opvoeding? Volgens Plato zouden toekomstige volwassenen het gedrag van een rashond moeten vertonen: zachtaardig en trouw ten opzichte van vrienden en onverschrokken ten aanzien van de gevaren in het leven. Een wachter moet dapper, zachtmoedig en spiritueel krachtig zijn. Een stevige opleiding in de jonge jaren was daarvoor het meest geëigende middel. „Juist in die periode wordt immers het stempel, dat men in een persoon wil afdrukken, het gemakkelijkst gevormd en opgenomen.”

Muziek en gymnastiek
In zijn ”Politeia” ontwierp Plato een indrukwekkend en doordacht opleidingsprogramma. Dit curriculum strekt tot navolging, zeker bij de inrichting van de havo en het vwo. Het bestaat uit twee hoofdonderdelen: muziek en gymnastiek. Beide begrippen staan voor een groter aantal vakken dan er tegenwoordig onder verstaan wordt. De ”musike” omvat behalve muziekles onder andere literatuur, geschiedenis en filosofie.

Plato pleit voor een uiterst zorgvuldige keuze van de lesstof. Bij literatuur wil hij stevige censuur toepassen. Jaloerse goden, ruziemakende helden en slappe soldaten moeten geschrapt worden uit de toneelstukken en de poëzie. Slecht voorbeeld doet slecht volgen. Toneel is belangrijk, maar alleen dan wanneer de hoofdrolspelers ruggengraat hebben en vroom zijn. De strenge selectie dient ook bij de andere vakken plaats te vinden. Slechte muziek mag niet op school aangeleerd worden, daar worden jongeren woest en vals van. Alleen goede muziek brengt orde in de ziel. „We moeten slechts kijken naar ritmen die een evenwichtig en wilskrachtig effect hebben.”

De andere helft van de tijd dienden de tieners te sporten. Gymnastiek is in Plato’s visie van groot belang. Behalve dat lichamelijke oefening gezond is, brengt zij harmonie aan tussen ziel en lichaam. Sport en spel stimuleren het temperament, het doorzettingsvermogen en de eenheid tussen sporters. Bovendien krijgen de driften een uitlaatklep. Vandaag de dag is het vak weggestopt in het rooster. Op verschillende reformatorische scholen is gymnastiek zelfs een bezuinigingspost. De enige opleiding waarbij nog veel gesport wordt, is in het leger. Dat is jammer. Meer beweging voor jongeren is een goed middel tegen concentratieproblemen, obesitas (overgewicht) en sologedrag. In Gouda en Rotterdam lopen inmiddels experimenten op basisscholen om kinderen dagelijks te laten sporten. De effecten stemmen hoopvol.

Zelfbeheersing
Alle mensen laten zich volgens Plato door hun begeerten leiden. Om de driften in toom te houden, dient de mens zich te oefenen in zelfbeheersing. Om ervoor te zorgen dat jongeren geen ”onbehouwen lomperds” worden maar bedachtzaam en alert, dienen ze begerig te zijn naar wijsheid. Een evenwichtig onderwijscurriculum is een eerste voorwaarde om de driftige aard van de mens in goede banen te leiden. Opvoeden is deugden bijbrengen. Volgens Plato zijn dat verstandigheid, moed, zelfbeheersing en rechtvaardigheid. Hij was echter geen christen. Terecht vulde Thomas van Aquino deze deugden aan met geloof, hoop en liefde. Betekenisvolle correcties op de zondige neigingen van de mens. Ze kunnen zo in de klas en thuis worden voorgehouden.

Zonder dat hij er kennis van had, sloot Plato met zijn onderwijsvoorstel goed aan bij de verschillende leerstijlen. Praktische leerlingen moet je zo snel mogelijk laten werken. De denkers en de leiders echter krijgen naast een stevig gymnastiekprogramma ook grondig les in de kunsten. Meer sport, meer censuur, meer zelfbeheersing: het zou de Nederlandse leerlingen goed doen.

De auteur is docent in het voortgezet onderwijs en aan een lerarenopleiding.