In de late twintigste eeuw vond een dramatische verandering plaats in de levensstijl van gezinnen door heel Europa en het Westen. De liberalisering van echtscheidingswetten in vele landen werd niet alleen gevolgd door een toenemend aantal echtscheidingen, maar ook door een toename van het aantal ongehuwd samenwonenden en van het aantal buitenechtelijke kinderen. De veranderingen in Nederland waren minder dramatisch dan in sommige andere landen, maar ze volgden hetzelfde patroon. Het Nederlandse echtscheidingscijfer nam toe van ruim 3 scheidingen per 1000 getrouwde paren in 1970 tot 8,8 per 1000 echtparen in 2000. Het percentage buitenechtelijke kinderen steeg van 2 procent in 1970 tot 25 procent in 2000; en het aantal eenoudergezinnen nam toe van 8 per 100 gezinnen in 1970 tot 13 procent in 1995. Sommigen zijn tot de conclusie gekomen dat, binnen de flux van gezinsverandering, de essentiële familie-eenheid nu bestaat uit de moeder en haar kinderen, en dat vaders vervangbaar zijn geworden.

Gevoelige vraag
Het is een controversiële vraag of we ons er zorgen over zouden moeten maken dat gezinnen uiteenvallen of dat we gewoonweg moeten accepteren dat gezinnen nieuwe vormen aannemen. De vraag ligt nog gevoeliger in Nederland, waar een lange geschiedenis van sterke familiewaarden en godsdienst ertoe zou kunnen leiden dat velen een minder traditionele levensstijl af zouden keuren. Aan de andere kant zijn Nederlanders ook het meest tolerant en liberaal ten opzichte van hun medemens. Dus aarzelen velen hun eigen morele waarden op de persoonlijke keuzes van anderen toe te passen. Maar is dat altijd de beste reactie? Als we de vragen van moraal en persoonlijke vrijheid -op zichzelf belangrijke zaken- buiten beschouwing laten, kunnen we ons richten op de meer objectieve vraag welke uitwerking verschillende levensstijlen van gezinnen op de betrokken mensen en de hele maatschappij hebben.

Sociale wetenschappers hebben zich de afgelopen decennia veelvuldig met deze vragen beziggehouden, en de antwoorden zijn niet altijd zoals tolerante en liberale mensen hoopten te horen. Op allerlei terreinen -economisch, sociaal en psychologisch- gaat het gezinnen zonder de stabiele en positieve aanwezigheid van twee ouders thuis minder goed dan gezinnen die die wel hebben. Een recent onderzoek onder gezinnen in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten legt duidelijk de nadruk op de aanwezige risico’s wanneer gezinnen uiteenvallen en geeft genoeg stof tot nadenken voor Nederland.

Roken en drugs
Bij het evalueren van de resultaten van dit onderzoek moeten we bedenken dat individuele situaties variëren. Niet iedereen past in het model. Maar er zijn bepaalde patronen die door sociale wetenschappers geïdentificeerd kunnen worden. En deze patronen benadrukken de risico’s en beschermende factoren die verschillende gezinsstructuren met zich meebrengen.

Gemiddeld zijn alleenstaande moeders armer, hebben ze meer gezondheidsproblemen en lijden ze eerder aan stress, depressiviteit en andere emotionele en psychologische problemen. Ze kunnen ook meer problemen hebben in de relatie met hun kind. De vaders die ervandoor gingen of uit huis gezet werden, lopen een groot risico het contact met hun kinderen te verliezen. Ze hebben vaker gezondheidsproblemen en houden zich vaker bezig met risicovolle zaken als het roken van marihuana, veel drinken, rijden onder invloed en onveilige seks.

Maar voor kinderen hebben echtscheidingen de verstrekkendste gevolgen. In ieder stadium van hun ontwikkeling gedijen kinderen beter wanneer hun ouders samen een stabiel en ondersteunend thuisfront vormen. Niet alle kinderen wier de ouders scheiden of uit elkaar gaan, hebben grote problemen, maar de meesten wel. Door de bank genomen zullen kinderen die zonder hun biologische vader leven eerder dan anderen met armoede en ontbering te maken krijgen. Ze hebben lopen een groter risico op gezondheidsproblemen of om psychologisch, emotioneel of seksueel misbruikt te worden. Ze hebben meer problemen op school en in de omgang met anderen, en lopen eerder weg van huis. Tieners die zonder hun vader opgroeien, gaan eerder roken, drinken en drugs gebruiken. Ze hebben meer aanpassingsproblemen, spijbelen vaker, lopen een groter risico van school gestuurd te worden of zonder enig diploma de school te verlaten. Ze hebben meer problemen met seksualiteit, hebben vaker al op zeer jonge leeftijd kinderen en plegen eerder een misdrijf.

Armoede
Zelfs wanneer ze jong vader of moeder zijn, blijven deze kinderen meer problemen hebben dan kinderen uit gezinnen die intact blijven. Ze voltooien waarschijnlijk minder hoge opleidingen, komen eerder in aanraking met werkloosheid, hebben waarschijnlijk lagere inkomens en moeten vaker van een uitkering rondkomen. Ze hebben een grotere kans dakloos te worden, opgepakt en in de gevangenis gestopt te worden, lijden vaker aan langdurige emotionele en psychologische problemen en hebben meer problemen met hun gezondheid. Vaak maken ze eerder een eind aan hun relaties en verkiezen ze samenwonen boven een huwelijk. Ze verlaten degene met wie ze samenwonen makkelijker of scheiden eerder en hebben vaker kinderen buiten het huwelijk of enige andere relatie om.

Het uiteenvallen van gezinnen heeft ook gevolgen voor de samenleving als geheel. Het wordt in verband gebracht met de toename van criminaliteit en geweld, de lossere moraal betreffende samenlevingsvormen, een groeiende cultuur van echtscheidingen, een cyclus van vaderloosheid die zichzelf generaties lang instandhoudt en de toegenomen afhankelijkheid van de verzorgingsstaat.

Al deze effecten vloeien voort uit het feit dat het uiteenvallen van gezinnen geassocieerd wordt met een toename van armoede, een afgenomen aandacht en leiding van ouders voor hun kinderen (zowel vaders als moeders) en de psychologische spanningen die optreden voor, gedurende en na de scheiding van de ouders.

Het is een algemeen verschijnsel dat een breuk in gezinnen voorafgegaan en gevolgd wordt door armoede of een afname van het inkomen. In sommige gevallen kan tot 50 procent van de verschillen tussen kinderen van verschillende achtergronden statistisch toegeschreven worden aan deze hogere mate van armoede. Armoede heeft over het algemeen een sterkere invloed op schoolresultaten en werkloosheid dan op demografisch gedrag, dat wil zeggen wanneer, hoe vaak en in welke context mensen relaties aangaan of kinderen hebben. Maar armoede kan niet alle problemen die geassocieerd worden met verbroken relaties verklaren. Armoede wordt in het algemeen gemeten aan het inkomen van een huishouden, maar een laag inkomen kan een oorzaak en verklaring zijn voor een aantal andere factoren die bij elkaar horen, zoals een slechte gezondheid, grote werkloosheid, veel criminaliteit, onveilige buurten, slechte scholen en lage verwachtingen.

Raadgever
Een andere factor die de ontwikkeling van kinderen beïnvloedt is de rol van de vader als persoon en als een soort sociale raadgever. Zeker, een kind dat zonder zijn of haar vader opgroeit, krijgt minder aandacht dan een kind dat beide ouders heeft. Dit verschil in de hoeveelheid aandacht is cruciaal, maar verschillen in het soort aandacht zijn ook belangrijk. Sociaal psychologen zijn tot de conclusie gekomen dat vaders de ontwikkeling van hun kinderen op korte en lange termijn op verschillende manieren beïnvloeden: door zowel voor een inkomen te zorgen om voedsel, kleding en onderdak mee te betalen als door te voorzien in hulpbronnen die bijdragen aan het leerproces van het kind, en door hun kennis te delen en een voorbeeld te geven door hun opleiding, kwaliteiten en werkethiek. Door deze interactie kan een vader uniek bijdragen aan de ontwikkeling van zijn kinderen, onafhankelijk van de bijdrage van de moeder. Met andere woorden, op het gebied van emotionele intelligentie, welstand, zelfvertrouwen en toekomstperspectief kan de invloed van de vader niet makkelijk nagebootst of vervangen worden door de moeder, hoe goed ze als moeder ook is (natuurlijk hebben ook moeders net zo uniek en onafhankelijk invloed op andere gebieden, zoals bepaalde gedragsproblemen). Misschien is een van de belangrijkste aspecten van het vaderschap de deelname in de gezamenlijke relatie van moeder en vader. Deze relatie geeft kinderen een voorbeeld van volwassenen die samenwerken, communiceren, onderhandelen en compromissen sluiten, en het helpt ouders ook een gezamenlijke autoriteit te vormen die veel minder willekeurig overkomt op kinderen dan een alleenstaande als gezagsdrager.

Andere beleving
Als de scheiding of het uit elkaar gaan van ouders gerelateerd is aan zulke ernstige problemen voor kinderen, vergeleken met hen die opgroeiden in intacte gezinnen, waarom is het dan meer en meer gewoon geworden? Het antwoord zou te maken kunnen hebben met het feit dat de scheiding van ouders heel anders beleefd wordt door ouders dan door kinderen. Wat voor ouders een ”goede scheiding” en een rationele oplossing voor problemen kan lijken, kan op kinderen heel anders overkomen. Natuurlijk kunnen de levens van kinderen verbeteren worden wanneer gewelddadige en ruziënde ouders scheiden, maar meer dan de helft van het aantal echtscheidingen betreft huwelijken met weinig conflicten, waar de ouders zich onbevredigd voelen met hun relatie en waar de kans op een verbetering van de situatie groot zou zijn. In deze gevallen verliezen kinderen vaak de stabiliteit en bescherming die ze nodig hebben om te floreren. Vaak verliezen ze het vertrouwen in andere mensen en kost het hen later problemen om de eigen relaties in stand te houden, omdat ze zich in de steek gelaten voelen door hun eigen ouders.

Het meemaken van een scheiding van de ouders leidt niet onvermijdelijk tot problemen, maar er bestaan zeker hogere risico’s voor zulke gezinnen. En hoewel het verstrekken van geld aan zulke huishoudens bij zou kunnen dragen aan de verlichting van sommige van zulke problemen, zal geld niet alles oplossen, vooral de problemen die te maken hebben met psychologische en emotionele verstoringen bij kinderen niet.

Waar het aantal echtscheidingen het hoogst is, zoals in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, bestaat duidelijk bewijs dat hierop problemen volgden. Nederlandse gezinnen zouden er goed aan doen hier hun lessen uit te trekken. In dit geval zijn de traditionele waarden van huwelijk en gezin opnieuw bevestigd door de inzichten van de sociale wetenschappen.

De auteur is verbonden aan Civitas, The Institute for the Study of Civil Society. Ze publiceerde recent een rapport over de invloed van echtscheidingen op volwassenen, kinderen en samenleving.