Komende maand verschijnt er een nieuw handboek over Augustinus: ”Sint-Augustinus (354-430)”, onder redactie van T. J. van Bavel en met medewerking van B. Bruning. Het boek is het resultaat van de samenwerking tussen vier vooraanstaande instituten van de Orde van Sint-Augustinus: het Augustijns Historisch Instituut in Leuven (België), het Augustijns Instituut in Eindhoven (Nederland), het Augustijns Patristisch Instituut in Rome (Italië) en het Augustijns Instituut van de Villanova University in de Verenigde Staten.Het boek bevat bijdragen van gerenommeerde Augustinusspecialisten over de belangrijkste items die het leven en de werken van Augustinus betreffen. Ze zijn ondergebracht in vijf delen: leven, werken, exegese, theologie en spiritualiteit.

Robert F. Prevost, prior-generaal van de Orde van Sint-Augustinus, noemt Augustinus een „fascinerend” man die de grenzen van de kerkgeschiedenis en van het religieuze denken overstijgt. „De invloed van zijn denken op de westerse cultuur is nauwelijks te overschatten. Het is niet overdreven te stellen dat waarschijnlijk geen enkele auteur het verschijnsel van de religieuze ervaring even diepgaand heeft geanalyseerd als hij.”

Dat neemt niet weg dat we in een heel andere tijd leven, schrijft Martine Dulaey, hoogleraar aan de Sorbonne en onderzoeksdirecteur aan de Ecole Pratique des Hautes Etudes, sectie religieuze wetenschappen, in Parijs.

De kerkvaders hechten bijvoorbeeld veel waarde aan de geestelijke (allegorische en symbolische) betekenis van de Bijbeltekst. Moderne lezers zal het volgens Dulaey „schokken” dat Augustinus en de vroegchristelijke schrijvers zo weinig plaats inruimden voor de letterlijke exegese. De symbolische interpretatie heeft als doel het innerlijk van de lezer te sterken en zijn leven richting te geven. „De idee van een objectieve, afstandelijke lezing van de Schrift, die alleen maar wetenschappelijke doeleinden nastreeft, is Augustinus en zijn tijdgenoten volslagen vreemd.”

Vier touwen
In de recent verschenen werken van Augustinus ”Wijsheid van leerlingen” en ”Als korrels tussen kaf” zijn van deze symbolische verklaringen enkele voorbeelden te geven. Als Augustinus schrijft over het visioen van Petrus vóór zijn bezoek aan Cornelius de hoofdman wijst hij erop dat het driemaal neerlaten van de vier touwen een diepe betekenis heeft. De heidenen vallen binnen de vier hoeken van de wereld en worden gedoopt in de naam van de Drie-eenheid. En wanneer je drie met vier vermenigvuldigt, kom je uit bij de twaalf apostelen.

Als Jezus in Mattheüs 5:44 zegt dat de linkerhand niet mag weten wat de rechterhand doet, ziet Augustinus hierin een waarschuwing tegen verkeerde oogmerken bij het geven van aalmoezen. „De linkerhand van de ziel is de materiële hebzucht, de rechterhand van de ziel is de geestelijke liefde.”

Overigens zijn dit maar schaarse voorbeelden. De beide bundels bieden een frisse exegese van teksten, met direct taalgebruik en blijk gevend van direct contact met de hoorders. Augustinus zoekt vaak naar woorden om een zaak duidelijk te maken. Zoals in deze zinnen: „Geloven is wat anders dan zien. Geloof omdat u niet ziet. Door te geloven wat u niet ziet, verdient u te zien wat u gelooft. Het zien verdient u door te geloven.” Dergelijke zinnen behelzen geen goedkope woordspelingen, maar willen als het ware hardop denkend een zaak duidelijk maken.

Pelagianisme
Augustinus staat in de kerken der Reformatie vooral bekend als de ”doctor gratiae” die polemische geschriften publiceerde tegen Pelagius. Volgens Mathijs Lamberigts, docent Latijnse patrologie aan de faculteit godgeleerdheid van de Katholieke Universiteit Leuven heeft men tot ongeveer vijftig jaar geleden „vrijwel kritiekloos” Augustinus’ voorstelling overgenomen dat de pelagianen er een optimistische visie op de menselijke natuur op nahielden en de noodzaak van de goddelijke genade om goed te leven ontkenden. „Dit beeld werd gedurende de voorbije decennia grondig bijgesteld, onder meer doordat belangrijke nieuwe geschriften van pelagiaanse auteurs werden ontdekt en bekende werken aan hen konden worden toegeschreven.”

Een rehabilitatie van Pelagius had ook plaats in het handboek ”Augustiniana Neerlandica”, dat in 2005 verscheen. Die herwaardering van Pelagius betrof diens protest tegen het moreel verval in zijn dagen, reden waarom hij een actief heilig leven bepleitte en de verantwoordelijkheid van de mens onderstreepte.

Het binnenkort te verschijnen handboek zit op dezelfde lijn. Om het absolute karakter van de goddelijke genade te verdedigen wijkt Augustinus volgens Donato Ogliari, doctor in de theologie aan de Katholieke Universiteit Leuven, af van de grondstroom van de christelijke traditie, die de predestinatie volgens hem tot dan toe altijd had gezien als een gevolg van de goddelijke voorkennis. Maar tegelijk zou hij de predestinatieleer ook „een resoluut metahistorische inslag” hebben verleend, die boven de concrete geschiedenis uitgaat en zijn uitgangspunt neemt in de eeuwigheid.

Terecht tekent Lamberigts hierbij aan dat de vrijheid die Augustinus voorstaat van theologische orde is: mensen ontvangen de vrijheid, worden vrijgemaakt, en wat zij krijgen is de ware vrijheid, de vrijheid van de kinderen Gods. Hij merkt op dat Augustinus’ visie op de mens in zijn relatie tot God grondig verschilt van die van de pelagianen. „Terwijl de pelagianen sterk de nadruk leggen op de goedheid van God, de schepping en de menselijke natuur en van daaruit op de menselijke verantwoordelijkheid-in-vrijheid, kiest Augustinus op Bijbelse gronden en vanuit de concrete levenservaring voor een andere weg: nederige erkenning van fundamentele zondigheid gaat hand in hand met dankbare erkenning om Gods verlossende genade door Jezus Christus.”

Augustinus stelt bij herhaling dat de genade en de vrije wil op een harmonieuze manier bij elkaar moeten worden gehouden. „De vrije wil”, zo schrijft hij, „wordt niet opgeheven omdat hij wordt geholpen, maar wordt precies geholpen omdat hij niet wordt opgeheven.” Augustinus lost het probleem van de genade en vrijheid op met het begrip „aantrekking.” De mens wordt niet gedwongen in de bekering, maar de genade oefent op een wonderlijke wijze (”miris modis”) aantrekkingskracht uit op de menselijke ziel, via de „milde zoetheid van de liefde.” Op die manier wordt de genade een innerlijke hulp, die de spirituele vermogens van de mens raakt en doordringt.

In een week waarin de Reformatie wordt herdacht kan Augustinus een wegwijzer zijn om uit de paradox van genade en verantwoordelijkheid te raken.

Brug tussen toen en nu
Augustinus is een „brug” tussen de Bijbelse en de hedendaagse tijd, zegt drs. Hans van Reissen, studiecoördinator van het Augustijns Instituut in Eindhoven. „Telkens blijkt tijdens bijeenkomsten dat met een tekst van Augustinus een vruchtbare driehoeksverhouding ontstaat tussen Bijbelse en hedendaagse horizon, waardoor op een vruchtbare manier over geloofsthema’s met elkaar kan worden gecommuniceerd.”

Het Augustijns Instituut is een van de instellingen die voortdurend bezig zijn met het uitgeven van werken van Augustinus. Het instituut, in 1989 opgericht door de Nederlandse Provincie van de Orde der Augustijnen, heeft als doel de bestudering van Augustinus’ gedachtegoed in het Nederlands taalgebied te stimuleren. Dat gebeurt door het beheer van een gespecialiseerde boekencollectie, door het (helpen) organiseren van studie- en bezinningsbijeenkomsten en door publicaties.

Voor het publiceren van vertalingen concentreert het instituut zich vooral op Augustinus’ preken (”sermones”) en Bijbelcommentaren. Zo zijn er de afgelopen jaren diverse vertalingen totstandgekomen van preken over de Evangeliën, de Handelingen en andere selecties van preken of Bijbelcommentaren. Een serie preken over teksten uit het Oude Testament is in voorbereiding, even als een nieuwe vertaling van Augustinus’ ”Confessiones”.

Van Reissen zegt dat er voldoende belangstelling is voor vertalingen: er worden zelfs uitgaven herdrukt. „Anderzijds zijn de oplagen wel veel kleiner dan veertig jaar geleden. Vroeger omvatte een oplage van een vertaling van Augustinus wel zo’n 3000 of 4000 exemplaren, tegenwoordig is dat meestal beperkt tot 1000 exemplaren. Maar dat komt doordat het aanhouden van voorraden en boekenopslag steeds meer geld kost. Het werk van Augustinus inspireert voortdurend nieuwe lezers.”

Leven met God in verwarrende tijd

„Kerkvaders wezen de weg naar een leven met God in een tijd die in veel opzichten onzeker en verwarrend was. De kerkvaders verwoordden hun gedachtegoed op een toon die voor ons vaak ronduit verfrissend in de oren klinkt”, aldus dr. H. A. Bakker, verbonden aan de Evangelische Theologische Hogeschool in Ede en het Center of Evangelical and Reformation Theology (CERT) aan de Vrije Universiteit in Amsterdam.

Dr. Bakker, gepromoveerd op de kerkvader Ignatius van Antiochië (tweede eeuw), constateert dat de interesse voor kerkvaders, met name de vroegste, groeiende is. Hij heeft aan het CERT drie masterstudenten met een vroegkerkelijk onderwerp voor hun scriptie begeleid, van wie er nu een aan een promotieonderzoek begint. Aan het CERT geeft hij het vak tweede-eeuwse christelijke vernieuwingsbewegingen. „In die colleges wordt de interesse extra geprikkeld. Ook op de Christelijke Hogeschool Ede bemerk ik die belangstelling, vooral wanneer ik de teksten voorlees of laat lezen.”

Vanwaar die belangstelling?
„Ik denk dat die te maken heeft met de omstandigheid waarin de kerk van Nederland zich bevindt: gemarginaliseerd, maar ook hunkerend en zoekend naar wegen om het Evangelie voor het voetlicht te brengen. Men hoopt in de tijd vóór het concilie van Nicea (325), ondanks alle verwarring die er was, veel puurheid en authenticiteit aan te treffen. De kerk zeult in die tijd nog niet een loodzwaar verleden met zich mee. Er was sprake van een breed geschakeerde kerk, met her en der afwijkende geluiden, en overheden die veelal onberekenbaar waren.”

Studenten voelen zich volgens Bakker vaak door christenen als Polycarpus, Irenaeus, Tertullianus, Clemens Alexandrinus, Origenes, Cyprianus, Lactantius en Augustinus aangesproken omdat het in hun teksten regelmatig over waarachtig geestelijk leven gaat. „Ze voelen zich bij de hand genomen, zonder het idee te hebben goedkope antwoorden te moeten slikken. De mystagogie (diepere inwijding in de kennis van God, KvdZ) van de kerkvaders werkt in de meeste gevallen verbredend, terwijl veel geestelijke literatuur vandaag de dag eerder versmallend en beperkend is. Verder heeft vroege patristiek de charme dat het over een voordogmatische tijd zou gaan. Dat klopt natuurlijk niet met de feiten, wel is het zo dat de grote concilies nog moeten komen. Alles gist nog en is in beweging. Dat is natuurlijk ook wel spannend.”

Mede n.a.v. ”Wijsheid van leerlingen. Preken over teksten uit de Handelingen van de Apostelen”, door A. Augustinus; uitgeverij Damon, Budel, 2007; ISBN 978 90 5573 819 9; 128 blz.; € 14,90;

”Als korrels tussen kaf. Preken over teksten uit het Marcus- en Lucasevangelie”, door A. Augustinus; uitg. Damon, Budel, 2007 (tweede druk); ISBN 978 90 5573 816 8; 328 blz.; € 24,95;

”Sint-Augustinus”, door T. J. van Bavel (red.), met medewerking van B. Bruning; uitg. Mercatorfonds, Leuven, 2007; ISBN 90 6153 731 1; 320 blz.; € 69,50.