Bijna 150 pagina’s in dichtvorm, toch een aaneengesloten verhaal en ook nog eens allegorisch. ”De Zanger” van Calvin Miller, dat in 1975 voor het eerst in het Engels uitkwam, is een opvallende verschijning op de christelijke boekenmarkt.Zo onalledaags als de uitvoering is, zo vertrouwd blijkt de inhoud. „Een hervertelling van het Evangelie”, karakteriseert vertaler Liesbeth Goedbloed het boek, onderdeel van een trilogie. Hoofdfiguur de Zanger is een vertolking van de Zoon van God. Miller schetst zijn komst naar de aarde, naar Terra. Veel inwoners van Terra hebben al het verleidende lied van de Wereldhater geleerd. Alleen het ”lied der liederen” van de Zanger kan redding brengen. Dát moet de Zanger zingen. Hij doet het en eindigt zijn leven in de wrede doodsmachine. Na zijn sterven wordt zijn lichaam niet teruggevonden.

De parallellen met de Bijbelse Evangeliën liggen voor het oprapen. Niet verwonderlijk, want de auteur zegt in het -overigens niet in de vertaling opgenomen- voorwoord bij de Engelstalige jubileumuitgave uit 2001 dat hij zich heeft gebaseerd op het Mattheüsevangelie. Zo spreekt bij de rivier een stem uit de hemel -„Jij bent de Troubadour!/ Ga heen en zing!” -, geneest de Zanger mensen, spreekt hij een Heuvellied uit en valt hem Halanageroep ten deel.

Superstar
Miller, die lange tijd predikant was en nu werkt als professor voor prediking en pastoraat aan de universiteit van Birmingham, schreef ”De Zanger” in 1975 als reactie op de musical Jesus Christ Superstar. De Jezus van de musical was in zijn ogen maar een povere imitatie van de echte Jezus. Daarom maakte hij -zo zegt hij in het voorwoord- een creatieve vertaling van Mattheüs met een „Christus die Mattheüs zelf zou herkennen.”

Verdienste van ”De Zanger” is wat vertaalster Goedbloed betreft vooral dat het nieuw licht op oude zaken werpt. Ze heeft er geen moeite mee dat Miller, die meer dan veertig boeken op zijn naam heeft staan, zich hier en daar vrijheden veroorlooft. Of zo’n detail of wijziging iets toevoegt, dat is voor haar het criterium. „Lichten andere zaken, waar je normaal gesproken overheen leest erdoor op? Er zijn van die verhalen waar zo veel stof op ligt, dat je ze niet meer kunt lezen zonder allerlei interpretaties.”

Vroomheid
Neem de passage waarin de Wereldhater de Zanger in de woestijn probeert te verleiden tot het zingen van zíjn verderfelijke lied.

Een onbegrijpelijk verlangen kwam

bij de Zanger op. Hij moest en zou en wilde

het liedje van de Hater zingen.

Ternauwernood hield hij het vurige

verlangen om te zingen in bedwang.

„In de gereformeerde traditie hebben we het idee dat Christus niet kon zondigen. Maar dat kón wel: Hij moest iedere keer weerstand bieden aan de verleiding. Miller laat zien dat het moeilijk is je aan de betovering van de duivel los te worstelen.”

De rol van de Joden bij de veroordeling van Jezus beschrijft Miller heel zwart-wit.

„Het/ waren vrome stenen van beschuldiging,

die de grote doodsmachine in beweging

zetten. In hun liefde voor de

waarheid bogen ze hun knieën,

keken naar de hemel,

zongen in de doodsrij…”

Miller hekelt hun vroomheid, zet hun hang naar traditie te kijk en brengt tegelijkertijd de pijnlijke werkelijkheid dichtbij: ze deden dit „in hun liefde voor de waarheid”, zagen dit in feite als de weg naar de hemel. Zinloos, ook dat blijkt uit Millers werk.

„Is er geen andere weg om te ontsnappen

aan de Vallei van de Vervloekten?”

„Geen andere dan het Lied!”

„Ze moeten sterven, allemaal. Het ”ik”

sterft altijd moeizaam…”

Goedbloed, die parttime redacteur is bij uitgeverij De Banier en als dichter betrokken is in het Psalmen voor Nu-project, vertaalde met ”De Zanger” voor de eerste keer poëzie. „Ik vond het een uitdaging, zeker omdat het een verhaal was. Ik begin altijd met de zinnetjes waar ik meteen een goede vertaling voor weet. Voor de rest zet ik eerst de inhoud op papier, pas dan ga ik spelen met de vorm.”

Haar vertaling houdt het midden tussen proza en poëzie, maar is wel wat poëtischer dan de oorspronkelijke versie. Door de metrische zinnen leest ”De Zanger” in elk geval uitermate soepel. „In het Engels was het boek een beetje oubollig”, zegt Goedbloed. „Hier en daar heb ik ook wat beelden aangepakt. En bijvoeglijke naamwoorden weggelaten, want daar werd het verhaal theatraal van.”

Biecht
Niet elke gebeurtenis en elk personage uit het boek is direct te herleiden tot een Bijbels equivalent. Soms lijkt Miller diverse Bijbelfiguren te comprimeren tot één. Het meisje dat wordt genezen verbeeldt alle zieken die Jezus genas. De molenaar lijkt met zijn weigering van het lied alle mensen te vertegenwoordigen die de woorden van Christus niet geloven. Zijn naam -molenaar is in het Engels miller- verwijst echter naar de auteur. Opmerkelijk, want in het voorwoord noemt hij zijn boek „een liefdeslied voor zijn God” - niet bepaald de woorden van een ongelovige.

„Ik lees het bijna als een soort biecht”, zegt Goedbloed. „De molenaar is het toonbeeld van een ongelovige, maar Miller nuanceert dat beeld omdat hij zelf wel in Jezus gelooft.”

In twee flashbacks gaat ”De zanger” ver terug in de tijd - tijd die eigenlijk geen tijd meer is, maar eeuwigheid. Daar schetst de schrijver de schepping en de zondeval en geeft hij een blik in de raadslagen tussen God de Vader en God de Zoon.

„Geef je onmetelijke

oneindigheid aan mij,

mijn zoon; ik zal hem hullen

in wat klei.

Ga daarna het kleine Terra

binnen (…)”

„Dat zal ik doen”, zei ik,

„laat Terra vrij.”

„Ik vind dat je met zoiets heel voorzichtig moet zijn”, zegt Goedbloed. „Ik heb er geen moeite mee als er een beetje wordt gespeeld met Bijbelse verhalen, zolang er maar genoeg bekend is. In dat geval heb je een referentiekader, weet je wat wel en wat niet is overgenomen. Hier heb je dat niet.”

Eenzelfde gevoel bekroop Goedbloed bij Millers beschrijving van het moment van godsverlating. „Ik werk ook aan een vertaling van ”Cross Words”, een theologisch werk van Paul Wells. Net als Miller gaat hij diep in op de godsverlating. Tegelijk zegt Wells: Je kunt niet beschrijven wat daar gebeurde. Dat vind ik ook. De hemel werd niet voor niets zwart. Wij hebben blijkbaar niets te maken met wat daar gebeurde. Het is het heiligste van het heiligste.”

Roeping
„Tegelijkertijd is het wel grappig -al is grappig misschien een ongelukkig woord- hoe de Hater wordt beschreven. Hij denkt écht dat hij gewonnen heeft. Dat deed me denken aan de witte heks uit Lewis’ Narniaverhalen. Die denkt ook dat zij de overwinning heeft.”

De openingspassage is een van de mooiste passages, vindt Goedbloed. „Daar ontdekt de Zanger wat zijn roeping is. Ik ben geen zanger, ik kan het niet, zegt hij. Mooi vind ik dat, omdat die onzekerheid zo herkenbaar is. „Nee”, zei de stille hemel,/ (…) je bent een troubadour!” De stílle hemel! Het is niet door kracht of geweld. God neemt de tijd om het hem duidelijk te maken. Die tijd heb ik zelf ook nodig.”

Mede n.a.v. ”De Zanger”, door Calvin Miller, vertaling Liesbeth Goedbloed, uitg. Mozaïek, Zoetermeer 2007; ISBN 978 90 239 92349; 144 blz.; € 16,90.