Wekenlang was er discussie over het voornemen van BNN om de donorshow uit te zenden. Opinieleiders, beleidsmakers en politici wonden zich er steeds meer over op. De regering sprak haar afkeuring uit over de aanpak maar zei machteloos te moeten toezien. Buitenlandse politici en media waren ontzet over zoveel schaamteloosheid.Desondanks ging de omroep onverdroten voort met het voorbereiden van de uitzending. Ze zwichtte niet voor de druk die van diverse kanten werd uitgeoefend om van het voornemen af te zien. Achteraf bleek het allemaal nep te zijn. De doodzieke patiënt was een actrice en er was ook geen nier in de aanbieding. Nederland en de wereld waren bij de neus genomen. Men zou er dus om kunnen grinniken.

Toch is het om verschillende redenen volstrekt misplaatst te spreken van een geslaagde grap. Zelfs niet als men meeweegt dat door de commotie rondom de donorshow tienduizenden mensen zijn gaan nadenken over de vraag of ook zij niet een donorcodicil moeten invullen. Zelden heiligt het doel alle middelen, ook niet als de methode kan worden opgevat als humor of grap.

Natuurlijk het resultaat van vijftigduizend aanvragen voor een formulier om een codicil in te vullen is niet niks. Al moet wel worden bedacht dat het registratieformulier aanvragen nog niet betekent dat mensen dat ook invullen. Waarmee overigens ook niet is gezegd dat men zonder meer op het goede spoor zit als men een donorcodicil invult. Over de vraag of men dat wel of niet moet doen, valt veel te zeggen. In ieder geval is ze niet zonder verder na te denken met “ja” te beantwoorden. Maar dat terzijde.

De vraag is gewettigd of het opvoeren van een donorshow als zodanig acceptabel is. Het antwoord daarop is negatief. Zo’n show gaat ver over de grenzen van het welgevoeglijke en de moraal heen. Het is smakeloos om de ellende van mensen zo voor het voetlicht te brengen en het is moreel verwerpelijk om met dodelijke ziekten op deze manier te koop te lopen. De ernst van de kwaal, de intensiteit van het leed dat ziekten met zich meebrengt en de verschrikking van de dood als zodanig zijn redenen om een dergelijke show volstrekt af te keuren. Het zegt veel over de makers en de kijkers om met ziekten en dood een spel te spelen, zelfs wanneer men de bedoeling heeft een probleem onder de aandacht te brengen.

BNN blijkt niet gevoelig te zijn voor deze argumenten, maar ook veel kijkers niet - minister Plasterk voorop. Dan heeft zijn collega Klink van Volksgezondheid het beter begrepen. Die bleef het ook na de ontknoping een smakeloze aanpak vinden.

Onthutsend
Dat er na de ontknoping vooral lachsalvo’s klonken over de “goede grap van BNN” is misschien nog wel het meest onthutsende van de hele zaak. Nagenoeg niemand vroeg naar de diepere oorzaak waarom BNN voor deze aanpak koos, laat staan dat men toekwam aan de vraag in hoeverre de samenleving er zelfs debet aan is. Dat is ernstig.

De Amerikaanse mediawatcher Marvin Olasky schreef enkele maanden geleden dat de morele pijngrens van de Westerse samenleving “absurd hoog” is geworden. “Mensen kijken alleen nog van het meest bizarre op. Aan al het andere zijn ze gewend geraakt, afgestompt. Dat geldt zowel de informatie over rampen en onheilen, als zaken waarvoor je mensen in de benen wilt krijgen. Je moet wel heel bijzondere dingen uithalen om de aandacht van mensen te vangen. Het meest succesvol is nog als emoties en tranen ten tonele worden gevoerd. Niet het redelijke, weloverwogene wordt door mensen overgenomen, doch alleen het emotionele.”

De show van BNN onderstreept dit. Dat er een tekort aan donoren is, kan iedereen al lang weten. Keer op keer komen er harde cijfers vrij die dit aantonen. Maar kennelijk zijn die cijfers niet overtuigend genoeg om mensen over de streep te trekken. Een reclamecampagne van de overheid om meer donoren te werven evenmin. In dat opzicht heeft BNN-voorzitter gelijk als hij in HP De Tijd van deze week stelt: “Met een documentaire of een nationale actie bereik je de mensen niet meer.”

De feitelijke gegevens laten de moderne mens koud. In de veelheid van informatie verdrinken gegevens en cijfers. Pas wanneer de dingen vlees en bloed worden en zich mengen met emotie, raken mensen daarvan onder de indruk. Dat is de reden dat media zich meer richten op persoonlijke verhalen; op programma’s en artikelen waar de tranen van afdruipen. Journalisten proberen de zakelijke informatie te verpakken. Voeg daarbij dat de programmamakers voortdurend de grenzen van de verbeelding opzoeken en het menu is compleet.

Er is iets te zeggen voor het zoeken van een journalistieke vorm waarin aan de hand van een persoonlijk verhaal een algemene problematiek wordt duidelijk gemaakt. Daar hoeft niets mis mee te zijn. Het risico is echter dat het emotionele element gaat domineren. Dan kunnen bij de oordeelsvorming redelijke overwegingen verdrinken in de emotionaliteit.

Correctie
Dat er in onze samenleving de laatste jaren meer aandacht voor emotie en gevoel is gekomen, is op zichzelf genomen evenmin verkeerd. In reactie op het kille, zakelijke, technocratische van de tweede helft van de 20e eeuw is dat een correctie die de samenleving nodig had. Maar het gaat verkeerd als emotie de maatschappij gaat overheersen.

Dat laatste gebeurt. En de media spelen daarbij een belangrijke rol. Binnenkort verschijnt een boek van de voormalige presidentskandidaat Al Gore in het Nederlands waarin hij zich keert tegen de regering Bush. Op zijn standpunten is het nodige af te dingen. Maar de publicatie geeft ook stof tot nadenken. Al Gore waarschuwt dat we de democratie inwisselen voor “het despotisme van de televisie waar niet de ratio maar de emotie het voor het zeggen heeft. Steeds meer mensen denken dat de schokkende televisiebeelden de volle waarheid weergeven. Ze vragen zich niet af of televisiemakers beelden hebben weggelaten, luisteren niet naar de toelichting (die op zichzelf al heel summier is), maar laten zich leiden door de beelden van bloed dat vloeit en tranen die worden gestort.”

Verstandig man
Die emotionaliteit manifesteert zich in politiek, kerk en samenleving. Niet het politiek program van de politicus telt maar zijn performance. Hoe komt hij over op de buis. Niet de boodschap van de prediker staat centraal maar de manier waarop hij dit brengt. Kerkgangers moeten zich vooral goed voelen bij hun kerkgang en bij de verkondiging. Het gaat ook niet zozeer om de kennis der waarheid maar vooral de positieve ervaring. In die sfeer is weinig ruimte moeilijkheden en tegenslagen in het geloofsleven. De Canadese theoloog Packer spreekt in dit verband van bubbelbadchristendom. Je moet je prettig voelen.

De aanpak die BNN koos, stond dus niet op zichzelf. Ze was bedoeld om mensen te shockeren omdat ze zijn afgestompt en sloot aan bij de interesse voor het persoonlijke, het emotionele. Dat dit spektakel kan, mag en kenne lijk nodig is, tekent de armoede en verwording van onze cultuur. Met emotie op zichzelf is niks mis. Ze is een scheppingsgave. Maar op diverse plaatsen in de Bijbel wordt wel gewezen op het belang van het beheersen van de emotie. Gevoelens van boosheid, woede, of vreugde moeten in toom worden gehouden. Een verstandig mens bidt daar ook om. En zonder dat de Bijbel de lof van de ratio bezingt -ook het verstand is verduisterd en heeft het licht van Gods geest nodig- is de mens in onderscheid van alle andere schepselen wel begiftigd met een verstand. Christenen mogen zich binnen en buiten de kerk niet laten meedrijven op de golven van emotionaliteit. Juist het verstand, hoe verdonkerd ook door de zonde, is mensen gegeven om zich te beheersen en verstandig te oordelen. De Franse denker Pascal heeft echter eens gezegd: “De zonde van de mens is de oorzaak dat mensen een duister verstand hebben, maar wordt vooral zichtbaar doordat ze weigeren het weinige verstand dat ze nog hebben te gebruiken.”