De basisschool begint alsmaar vroeger met schrijven en lezen. Toch wordt er slechter geschreven en gelezen dan voorheen. Reden: het kind komt te vroeg in aanraking met het geschreven woord. Dat kweekt dyslexie en andere schrijf- en leesproblemen.Neem het schrijven en lezen tussen de 6,5 en 8,5 jaar. Gerrit van bijna 7 schrijft en leest zijn naam en enkele klankzuivere woorden, zoals ”melk”, goed. Hij leest ”melk” als: M, e, l, k - melk.

Dit is het conventionele schrijven en lezen. Beide zijn mogelijk vanwege omkeerbare denkrelaties. Immers, onder het lezen van ”melk” moet Gerrit hetgeen hij ziet, terugkoppelen aan de klanken die hij al heeft gevormd. Hij gaat voortdurend heen en weer tussen letters en klanken: lezen van ”m” > > uitspreken van ”m” > > lezen van ”e” > > uitspreken van ”e” en verbinden met ”m” tot ”me” enzovoorts.

Spiegelbeeld
Bij kleuters tussen de 4,5 en 6,5 jaar ligt het anders. Een kleuter schrijft spiegelbeeldig. Hij maakt zich alle letters eigen, maar hij onderscheidt niet tussen de E en het spiegelbeeld daarvan, noch tussen de b en de d. Vandaar dat Anke van 5 haar naam in spiegelbeeld schrijft. Ook binnen woorden verwisselt ze: Noa (haar jongere zusje) schrijft ze als ”ONA”.

De reden is dat kleuters neurologisch en psychologisch zodanig zijn toegerust dat ze ”van links naar rechts” en ”van rechts naar links” gelijkwaardig achten: de kleuter beschikt over onomkeerbare denkrelaties. Zo meent Anke, die weet wat haar linker- en rechterhand zijn, dat mijn linkerhand mijn rechterhand zou zijn omdat die tegenover haar rechterhand ligt. Gerrit onderscheidt mijn handen wel correct. Op mijn vraag: Wat is mijn linkerhand? pakt hij met zijn rechterhand zijn linkerhand, draait hij zich een kwartslag naar rechts, terwijl hij over zijn linkerschouder naar mijn linkerhand blijft kijken. Tot slot wijst hij naar mijn linkerhand: „Die.”

Gerrit onderscheidt links en rechts op grond van omkeerbare denkrelaties. Hij schrijft dan ook niet meer spiegelbeeldig. Als kleuter schreef hij de E in GERRIT goed wanneer hij zijn naam rechts van zich schreef, maar hij schreef de letter in spiegelbeeld als hij zijn linkerhand gebruikte: de drie liggende streepjes moesten van hem af staan… Zodra hij echter over omkeerbare relaties beschikt, heeft hij dat misleidende ezelsbruggetje niet meer nodig en plaatst hij die streepjes altijd links van de staande streep.

Het onomkeerbare komt bij Anke ook tot uiting in haar lezen. Ze kent de letters O, M en A. Ik schrijf daarom in haar letters ”OMA”. Even later spelt Anke: „Oo (O). Mmm, m (M). Aa (A).” Ik: „Ja, dus wat staat er?” Anke: „Ik weet ’t niet.” Ze stelt de klanken ”oo”, ”m” en ”aa” niet samen tot ”oomaa”. Voor het conventionele lezen zijn omkeerbare relaties nodig, en daar beschikt kleuter Anke eenvoudigweg niet over. Anke leest losletterig.

Schommel
Terug naar dyslexie en andere schrijf- en leesproblemen. Het geschreven woord stoelt op omkeerbare relaties, maar kleuters beschikken over onomkeerbare relaties. Daarom schrijven ze spiegelbeeldig en lezen ze losletterig. Toch laat het Nederlandse basisonderwijs hen al ’aanvankelijk’ schrijven en lezen.

Wie aan een jonge boom een schommel hangt, zorgt ervoor dat die boom scheef groeit. Precies zo veroorzaakt het aanvankelijke schrijven en lezen bij kleuters problemen die vaak een leven lang mee blijven gaan.

Ik hoop van harte dat de parlementaire onderzoekscommissie onderwijsvernieuwing onderzoekt hoe het schrijf- en leesonderricht aan kleuters tot stand is gekomen. Daar zit stellig geen deugdelijke ontwikkelingspsychologische analyse achter.

voetnoot (u17(De auteur is natuurkundige en psycholoog. Vrijdag 8 juni verscheen bij uitgeverij Ambo zijn boek ”Naar school. Psychologie van 3 tot 8”.