Rechters mogen lid zijn van de Eerste Kamer. De wet laat het toe. Er zijn ook altijd wel een paar rechters lid van de Senaat, in de afgelopen periode was dat bijvoorbeeld rechter Pruiksma (CDA), de periode daarvoor waren er rechters lid namens PvdA en CDA. Voor de komende periode staan er twee rechters op de nominatie, komend uit de kringen van SP en CU. Er zijn heel wat meer advocaten lid, denk aan de invloedrijke voorzitter van de justitiecommissie Van de Beeten (CDA) en aan fractievoorzitter van GroenLinks De Wolff; zij zijn vaak ook als rechter-plaatsvervanger betrokken bij de berechting van geschillen.Is dat allemaal te verenigen met de scheiding van machten? Daaraan gaat een vraag vooraf: waarom is het voor een politieke partij aantrekkelijk om een rechter op te nemen in de Senaatsfractie? Het antwoord is te vinden in de aard van het werk. De primaire taak van de Eerste Kamer is om wetsvoorstellen te beoordelen op hun juridische kwaliteit en maatschappelijke bruikbaarheid. Rechters hebben vanuit hun ervaring met rechtszaken veel kennis van zaken over de uitvoering en de uitvoerbaarheid van wetten. Ook kennen zij de problemen rond de handhaving van het recht van nabij.

Dat betekent dat zij in staat zijn over een wetsvoorstel het type vragen te stellen dat juist bij de Eerste Kamer van groot belang is, vragen over de juridische kwaliteit en de uitvoerbaarheid van wetgeving, vragen ook over de gevolgen van wetswijzigingen voor burgers, die door de veranderde wetgeving wellicht meer bij de rechter zullen komen.

De Tweede Kamer komt onvoldoende aan deze kwaliteitsvragen toe, hetgeen gelet op haar samenstelling niet verwonderlijk is: de juristen zijn in de Tweede Kamer een kleine minderheid.

Ik kan uit eigen waarneming aan deze overweging toevoegen dat rechters als senator inderdaad vaak voortreffelijke vragen stellen over de kwaliteit van de wetgeving en dat hun interventies allerlei voor de burgers vervelende uitvoeringsproblemen hebben voorkomen.

Montesquieu
Toch vind ik het geen goed idee om rechters op te nemen in de Eerste Kamer. En dat heeft inderdaad met de scheiding van machten te maken, maar niet in de versie van de redenering die teruggaat op Montesquieu. Deze beroemde Franse jurist betoogt in zijn prachtige boek ”Over de geest van de wetten” dat rechters buiten de politiek moeten blijven omdat ze er te veel macht zouden verwerven, de macht om regels te maken en om ze op burgers toe te passen; machtscumulatie is iets gevaarlijks, dat de vrijheden van de burgers bedreigt.

We hoeven er in onze goed gereguleerde rechtspraktijk niet echt voor te vrezen dat een rechter die lid is van de Eerste Kamer met de marginale invloed die elk lid van de volksvertegenwoordiging op de totstandkoming van de wetten heeft, zijn macht als wetgever zal misbruiken in een geschil, waarbij doorgaans veelmeer de vaststelling van de feiten dan de interpretatie van de regels het grootste werk is. Er zijn bij mijn weten ook geen gevallen bekend van klachten over rechtszaken waarin rechters bevooroordeeld zouden zijn omdat ze senator zijn. Wraking behoort dan ook altijd nog tot de mogelijkheden.

Nee, het probleem is dat de rechterlijke macht zich in de wereld van nu ook maar de schijn van belangenverstrengeling of machtsmisbruik niet kan veroorloven. Rechters kunnen hun werk op onafhankelijke en onpartijdige wijze verrichten, terwijl toch in de media en in de maatschappij de indruk bestaat dat zij vooringenomen zijn omdat zij een politiek standpunt hebben ingenomen in de volksvergadering. Zeker als zij woordvoerder waren, kunnen zij zich met een politieke visie geprofileerd hebben (dat was immers hun taak!).

Politiek orgaan
We moeten daarbij niet vergeten dat ook de Eerste Kamer een politiek orgaan is en niet een soort nationale juristenvergadering. In de Senaat wordt voortdurend politiek bedreven, al spreekt men daarbij meer de taal van het recht dan men in de Tweede Kamer doet. Achter juridische kwaliteitsvragen schuilen onvermijdelijk politieke afwegingen.

De invoering van het homohuwelijk of de behandeling van de euthanasiewetgeving gingen in de Eerste Kamer gepaard met diepgaande juridische beschouwingen, maar deze werden wel gestuurd en gedragen door politieke overtuigingen. Na de stemming worden alle fractieleden geacht in te stemmen met het standpunt van hun woordvoerder, ze zijn dan aan diens politieke uitspraken gebonden. Zo komen rechters in de Senaat al snel in politiek vaarwater, of zij dat nu nastreven of niet.

Burgers verwachten van een rechter onafhankelijkheid en onpartijdigheid. Het is van belang dat niet bekend is welke politieke voorkeuren een rechter heeft. Een rechter die wetgeving toepast die controversieel is en daarbij aan een onvermijdelijk partijdig politiek standpunt gebonden is, wekt de schijn van partijdigheid op. Daarom is het geen goede zaak als rechters in de Senaat zitten.

De auteur is hoogleraar rechtstheorie aan de Universiteit van Tilburg en senator voor de PvdA.