Titel: ”Het verzuim van de dood”
Auteur: José Saramago
Uitgeverij: Meulenhoff, Amsterdam, 2006
ISBN 90 290 7723 9
Pagina’s: 222
Prijs: € 18,50.Van de Argentijnse schrijver Jorge Luis Borges is bekend dat het mysterie van de onsterfelijkheid hem heel zijn leven heeft achtervolgd. „Ontkennen of betwijfelen van de onsterfelijkheid is de grootste brutaliteit jegens de doden, de haast oneindige onbeleefdheid”, schrijft Willem Jan Otten over Borges in zijn heldenessay ”Waarom komt u ons hinderen” - een titel naar aanleiding van de indringende vraag die de grootinquisiteur aan Christus stelt in ”De gebroeders Karamazov” van Dostojevski. Zijn het uiteindelijk niet de zaken van leven en dood die mens en schrijver bezighouden?

De thematiek speelt niet alleen bij Borges, maar ook bij Fleur Bourgonje (1946), José Saramago (1922) en zelfs bij de jongste literaire loot van Hella Haasse (1918). Steeds op heel verschillende wijze. Bij Bourgonje is de dood ingebed in de natuur. Haasse gebruikt metaforen als een oude kruik en een waterput om historische personages als het ware tot leven te wekken of heeft het over iemand die droomt dat ze dood is. Saramago maakt van de dood een hilarisch personage.

Fleur Bourgonjes jongste boek speelt zich af in de nieuwe wereld van Australië en Tasmanië. ”Aurora Australis” kan als een verhalenbundel en als een roman worden gelezen. De rode draad wordt gevormd door de locatie en de thematiek. Alles concentreert zich op Tasmanië, een van de zuidelijkste eilanden ter wereld, waar de schrijfster in 2004 een tijdje was.

Bourgonje, die voor haar oeuvre de Betje Wolffprijs ontving, weet de sfeer van dit eiland ten zuiden van Australië goed te treffen. Hitte, droogte en verlatenheid spatten van het papier af. Het boek bestaat uit elf getitelde verhalen die worden omgeven door een cursief vooraf en achteraf. In deze ongetitelde ’kaders’ figureert een ”zij” die nadenkt over het opzoeken van uitersten, verhalen schrijft en naar Tasmanië is gegaan. Ze citeert op een originele manier uit het dagboek van de Nederlandse ontdekkingsreiziger Abel Janszoon Tasman.

Het boek bevat autobiografische fragmenten. Voorbeeld daarvan is de eerste alinea op bladzijde 126 (overigens geen cursief): „Het gebeurt steeds weer: je reist van continent naar continent en overal ben je een ander. Je gezicht is hetzelfde. Je knipt je haar niet af, hoogstens steek je het op. Je kleedt je in de stijl van altijd. Dikker of dunner word je ook al niet, wel ouder, maar dat weet niemand, alleen jij.”

”Aurora Australis” gaat over weggaan en wederkeren, over zelfgekozen verlatenheid, over zoeken naar een volledig bestaan en over liefhebben, over eenzaamheid en over het opzoeken van grenzen. Over de dood gaat het meteen al in het eerste verhaal: de hoofdpersoon, een oudere man die jaren geleden met een vrouw naar het eiland is gekomen, „veracht ook de angst voor de dood” en „veracht zelfs de dood” (blz. 13). Hij weet dat ook zijn hart eens uitgeput zal raken, maar zal het einde ondergaan met vertrouwen in zichzelf en in zijn lot.

Het mysterie voorbij
”Het verzuim van de dood” is van de hand van José Saramago, de auteur die zowat alle taboes en mysteries van het leven voorbij is. De Portugese winnaar van de Nobelprijs voor de literatuur verhaalt hoe in een niet nader genoemd land plots niemand nog sterft, en dat gebeurt in de nacht van 31 december op 1 januari. De dood -een zij- gaat als het ware met pensioen en stopt met haar werk. Saramago beschrijft minutieus hoe het hele land zich aanpast aan de nieuwe toestand, en hoe de bevolking reageert wanneer de dood maanden later beslist het werk te hervatten. Met de hem eigen ironische ondertoon signaleert Samarago hoe mensen omgaan met ongewone en ingrijpende gebeurtenissen in hun leven. Saramago’s dood heeft alleen niet terug van koppige types die hun zelfmoord bewaren tot de laatste dag van de termijn.

De verteller komt vanuit zijn alwetend perspectief regelmatig tussenbeide met zijn commentaar op de inhoud en de vorm van het verhaal. Saramago lijkt geen existentieel respect te hebben voor dood en hiernamaals. Hij banaliseert de dood. „Voor het eerst in haar leven voelde de dood hoe het was om een hond op schoot te hebben.”

Het is de vraag hoe ver je wilt gaan: Bourgonje, Saramago. Het eerste aardig, het laatste verderfelijk en onrustbrengend? Toch kan het in het vaak paradoxale menselijke bestaan zo lopen dat juist het laatste boek een verstokt spotter of passieloos atheïst tot andere inzichten kan brengen - zoals eens Willem Jan Otten door onder anderen Gerard Reve geholpen is om zijn reserves tegen het christelijk geloof te overwinnen.