Hans Vonk (1942-2004) is een van de belangrijkste dirigenten die Nederland gedurende de twintigste eeuw heeft voortgebracht. Een aanzienlijk deel van zijn leven bracht hij in het buitenland door. Mede door zijn onafhankelijke karakter, maar ook vanwege fysieke tegenslagen was zijn leven nogal turbulent. Conflicten werden afgewisseld door successen en roem. In een onlangs verschenen boek wordt een portret getekend van deze illustere, maar ook wat eenzame figuur. Alleen het uiterlijk van deze uitgave is al een eerbetoon aan Vonk. Vormgeving, papiersoort en de fraaie zwart-wit foto’s passen geheel bij het karakter van het boek, dat eerder naar een necrologie dan naar een biografie neigt.

Dit blijkt direct al uit de opzet. De hoofdstukindeling is niet chronologisch, maar zo geordend dat uit de beschreven episodes geleidelijk een portret zichtbaar wordt van zowel de mens als de kunstenaar. In een vrij kort bestek gaat Luuk Reurich in op hetgeen bij Vonk wezenlijk was voor zijn kunstenaarschap. Op zich is dit ook interessanter dan het opsommen van allerlei details uit zijn leven die er vaak nauwelijks toe doen.

De auteur probeert een aantal eigenschappen die bij het dirigeren een rol spelen, te analyseren. Hoewel dit een hachelijke onderneming is, slaagt hij erin enkele van de belangrijkste hoedanigheden van de dirigent in het algemeen en van Hans Vonk in het bijzonder onder woorden te brengen.

Toegegeven, deze dirigent had over muziek en het vertolken daarvan uitgesproken opvattingen die op zich goed te verwoorden zijn. Vonk herkende zich volledig in de visie van Igor Stravinsky, die ooit zei: „Muziek kán en wil niets betekenen.” Een uitspraak die lijnrecht inging tegen de romantische (en ook nu nog veel gehuldigde) gedachte dat door muziek gevoelens tot uitdrukking worden gebracht.

Tijdsverspilling
Vonk vond dat het geheim van de muziek zich bevond in haar structuur, in het weefsel van haar stemmen, de orkestratie, het ritme, de frasering en de opbouw van de dynamische contrasten. Hij was daar dan ook heel consequent in. Tijdens repetities heeft hij nooit één woord gewijd aan de buitenmuzikale achtergronden van het werk waarmee hij bezig was. Hij vond dat niet alleen onzin, hij beschouwde het ook als tijdsverspilling. Misschien verklaart dat ook iets van zijn agnostische levenshouding: na nu komt het „hiernietsmaals.”

Deze no-nonsensehouding, overigens een kwaliteit die we ook bij Van Beinum en Haitink aantreffen, kenmerkte zijn hele optreden. Tijdens de vijf jaar die hij als vaste dirigent in het Amerikaanse Saint Louis doorbracht, botste deze houding regelmatig met de opvattingen die Amerikanen er over een chief conductor op nahouden. Zij verwachtten een ”conductor” en een ”fundraiser”, iemand die zijn prestige gebruikt als reclame voor allerlei buitenmuzikale zaken.

Conflict
Gelukkig gaat Reurich de minder plezierige kanten van Vonk niet uit de weg. Hij laat zien dat zijn compromisloze houding Vonk herhaaldelijk in conflict bracht met zijn omgeving. Zo werd Vonks periode bij het Residentieorkest gekenmerkt door allerlei grote en kleine strubbelingen, zowel met musici uit het orkest als met de directie. De dirigent kon er slecht tegen dat beroepsmusici nonchalant omgingen met datgene waarvoor ze betaald werden: muziek. Legio zijn de sarcastische opmerkingen waarmee hij individuele musici of ook wel het hele orkest bejegende.

Maar het was natuurlijk overal wat. In Dresden, waar hij gedurende de jaren 1985 tot 1991 de wereldberoemde Staatskapelle leidde, vond Vonk een ensemble met toegewijde, hardwerkende musici die hem op zijn wenken bedienen. Hij kreeg in de Oost-Duitse stad te maken met de communistische dictatuur, de Stasi en zijn geheime infiltranten. Ook hier raakte hij dus in conflict, niet met de musici, maar met de bestuurders, die hem als staatsgevaarlijk zagen en probeerden zijn positie te ondergraven.

Het boek laat zich lezen als een roman. Reurich kan schrijven en weet waar hij het over heeft. De illustraties, vooral de foto’s van een dirigerende Vonk, zijn verhelderend. Ook de in kleur afgedrukte partituurbladzijden geven een beeld van Vonks werkwijze. De bijgevoegde dvd is een aangename aanvulling op het boek. Jammer dat er geen beknopte chronologie is opgenomen. Ook een discografie was geen overbodige luxe geweest.