Integrale oratie prof. dr. J. Hoek

Spiritueel gereformeerd - essentie en relevantie van gereformeerde vroomheid Mijnheer de rector, Leden van het curatorium van deze universiteit, Leden van de Kampense civitas, Leden van het moderamen van de Protestantse Kerk in Nederland, Leden van het Hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland, Leden van het curatorium van deze bijzondere leerstoel, Zeer gewaardeerde toehoorders,

De Amerikaanse hoogleraar Richard J. Mouw vertelt in zijn boek over de actualiteit van het calvinisme over een scène in de film Hardcore van de bekende regisseur Paul Schrader. Deze Schrader heeft een graad behaald op Calvin College, Grand Rapids en weet dus waarover hij het heeft als het over ’gereformeerd’ gaat. Eén van de personages in de film is Jake Van Dorn, een vrome calvinist. Op zoek naar zijn weggelopen teenager - dochter ontmoet ouderling Van Dorn op Las Vegas - airport een jonge vrouw, een prostitué, Nikki, die zijn dochter blijkt te kennen vanuit de porno-scene. Terwijl ze zitten te wachten op hun vliegtuig ontspint zich een gesprek, waarbij Nikki vraagt naar wat Jake eigenlijk gelooft. En Jake begint dan aan Nikki in kort bestek TULIP uit te leggen, de vijf kernpunten van het calvinisme volgens de Dordtse Leerregels: Total depravity, Unconditional election, Limited atonement, Irresistibility of grace, Perseverance of the saints. Het zal u niet verbazen dat dit tot complete miscommunicatie leidt en dat de gemiddelde filmkijker de indruk overhoudt dat het calvinisme een of andere vreemde secte is met opvattingen die niet meer zijn uit te leggen aan mensen van deze tijd. Daarmee is door Mouw het probleem gesteld dat hij in zijn boek moedig onder ogen ziet: ’How do I as a TULIP - lover speak gently and respectfully to non - Christians about what I believe?’. Wat ik in deze benadering sterk vind, is dat bij het spreken over gereformeerde spiritualiteit niet alleen het binnenperspectief, maar evenzeer het buitenperspectief aan de orde is. Vanuit een binnenperspectief vragen we door naar de essentie van gereformeerde vroomheid, vanuit het buitenperspectief is de vraag naar de relevantie terzake.

Binnen- en buitenperspectief Brede wetenschappelijke, theologische, kerkelijke en culturele oriëntatie is onmisbaar voor de student theologie in het algemeen en voor wie zich voorbereidt om predikant, geestelijk verzorger of leraar godsdienst en levensbeschouwing te worden in het bijzonder. Hij of zij dient te weten van geloven, in de meerzinnige betekenis van deze Kampense slogan. Daarbij moet zeker niet worden vergeten te putten uit de bronnen van de eigen traditie. Kampen heeft een duidelijke gereformeerde traditie. Een leerstoel voor een buitengewoon hoogleraar met als opdracht ’gereformeerde spiritualiteit’ lijkt in Kampen water naar de IJssel dragen. Wie door de Oudestraat loopt en opkijkt naar de stoere Bovenkerk ademt gereformeerde spiritualiteit, zeker als hij beseft van welk voorgeslacht hij de sporen drukt. Neem Herman Bavinck, een grote naam in de geschiedenis van deze universiteit, en zie hoe hij gereformeerde vroomheid heeft belichaamd. J.J. Buskes vertelt ervan in de vorm van een herinnering aan zijn (weliswaar Amsterdamse) studententijd: ’Als Bavinck in het smakeloze en verveloze collegezaaltje aan de Keizersgracht college gaf, kon het gebeuren dat hij zelf zo vervuld werd van de heerlijkheid Gods, dat hij ons vergat en al sprekende door het raam naar buiten staarde in eindeloze verten, want Gods heerlijkheid is eindeloos. En wij zaten sprakeloos te luisteren en werden ingeleid - voor ons hele leven - in het heilgeheim van de Eeuwige en Almachtige, die in Jezus Christus onze genadige Vader is. Ik voelde dan dezelfde ontroering die ik als kind soms voelde, wanneer Vader aan tafel met ons bad. Ik weet ook maar één woord, waarmee ik dit alles kan aanduiden: vroomheid, gereformeerde vroomheid, die ik beschouw als een zeer kostbaar goed’. Hoezeer Bavinck de katholiciteit van de gereformeerde theologie en kerk bepleitte, deze breedheid bleef verworteld en verankerd in de innige band met Christus, de unio mystica cum Christo als hart van zijn leven en denken.

Water naar de IJssel dragen dus? Bij de breedte van oriëntatie die docenten aan de Theologische Universiteit Kampen (ThUK) en straks aan de Protestantse Theologische Universiteit (PTU) kenmerkt en waartoe studenten worden uitgedaagd, kan extra aandacht voor de bronnen van de eigen traditie geen kwaad. De rijkdom en relevantie van die traditie staan immers buiten kijf.

Met de gereformeerde traditie staan we midden in de tijd en de wereld van vandaag. We kijken daarom naar gereformeerde vroomheid nadrukkelijk óók vanuit een buitenperspectief. Als er in de fase van de cultuur waarin wij ons bevinden nieuwe aandacht is voor spiritualiteit, een toenemende belangstelling voor wat er te ervaren en te beleven valt in mystieke sferen, hoe kan authentieke gereformeerde vroomheid zich dan melden? Hoe kun je juist vanuit herbronning in gereformeerde vroomheid de brug naar buitenkerkelijke en randkerkelijke mensen slaan? Deze uitdagende hermeneutische vragen houden ons blijvend bezig. Op het spel staat de verstaanbaarheid van bijbel, geloof en kerk in een postmoderne samenleving.

Op zoek naar de essentie Onderwijs en onderzoek op het terrein van gereformeerde spiritualiteit kunnen niet zonder een heldere wezensbepaling. Het begrip ’spiritualiteit’ is niet ten onrechte een containerbegrip genoemd. Het is heel algemeen te omschrijven als de zoektocht van mensen naar transcendente zingeving. Teneinde het begrip scherper af te bakenen verbind ik ’spiritualiteit’ nadrukkelijk met het herscheppend handelen van de Heilige Geest. Spiritualiteit wijst dan op de gerichtheid van het hart op de levende God en ’vroomheid’ ziet meer op de expressie daarvan, de gestalten die spiritualiteit aanneemt in het leven van de gelovigen. De begrippen raken elkaar en in de praktijk van het leven zijn gereformeerde spiritualiteit en vroomheid niet van elkaar te scheiden.

Uiteraard heeft gereformeerde spiritualiteit veel gemeenschappelijk met andere belevingsvormen van het christelijk geloof. Zo is er bijvoorbeeld in toenemende mate aandacht voor de brug tussen de Middeleeuwse vroomheid en die van de Reformatie, zeg maar tussen Thomas a Kempis en Calvijn. We zijn nu echter met name geïnteresseerd in het specifieke van gereformeerde vroomheid.

Er zijn in de loop der tijd heel wat pogingen ondernomen om dat specifieke in het licht te stellen. In elk geval moeten we daartoe ad fontes gaan. Gelukkig zijn die bronnen op brede schaal aan te boren. Ik maak voor vandaag een, overigens niet willekeurige, keuze voor Martin Bucer.

De pietas van Martin Bucer Ik nodig u uit voor een ontmoeting met Martin Bucer, 1491 - 1551, wel aangeduid als een ’vergeten reformator’, maar intussen een man van groot statuur en van ver strekkende invloed. Na Luthers dood in 1546 wordt hij gezien als de belangrijkste woordvoerder van de reformatorische beweging. Bucer vertegenwoordigt een eigen type van authentiek reformatorische theologie, hij vertoont een voluit gereformeerde spiritualiteit. W. van ’t Spijker stelt zelfs: ’Zo heeft het Calvinisme zijn meest kenmerkende trekken aan Bucer te danken’. Bucer werkt met name in Straatsburg, waar hij in mei 1523 als vluchteling is gekomen, en aan het eind van zijn leven als balling in Canterbury, oefent grote invloed uit op Johannes Calvijn en levert belangrijke bouwstenen voor een reformatorische ecclesiologie door zijn ambtsleer, zijn visie op gemeenteopbouw en op de pastorale gemeente. Daarnaast is zijn theocratische visie bekend: Het regnum Christi, het koningschap van Christus geldt niet alleen in de kerk, maar evenzeer in de gehele samenleving. Bucer is een man van vastomlijnde overtuiging, tegelijkertijd een irenisch en breed katholiek denkend mens. Hij is een echte bruggenbouwer, die de vrede najaagt en theologische formuleringen smeedt die verbindend kunnen werken. ’Hij staat in vuur en vlam voor het werk van de eenheid’, merkt Calvijn met een toch wat kritische ondertoon op in een brief aan Farel.

Het gaat mij nu om Bucers pietas, dat wil zeggen zijn door geloof en liefde gestempelde levenshouding. Bij Bucer slaat ’pietas’ een accolade rond spiritualiteit en vroomheid. Dit woord, of liever deze realiteit vervult een sleutelfunctie in zijn theologie. Bucer herijkt het klassieke begrip pietas in evangelische, christelijke zin en geeft het een bipolaire structuur als zowel geloofscategorie als ethische categorie. Wij kijken Bucer hier in het hart.

Stelt u zich nu eens voor dat een kerkenraad in 2006 de jonge Bucer kon uitnodigen om te spreken op 31 oktober ter gelegenheid van de herdenking van de Kerkhervorming. De kerkenraad vraagt hem te spreken over de bekende kernthema’s sola gratia, sola scriptura, sola fide, solo Christo, soli Deo gloria. Geen originele, maar wel een gelukkige keus, omdat deze adagia beter dan het eerder genoemde TULIP de kernen van gereformeerde spiritualiteit zuiver en breed weergeven. Bucer heeft de sola’s niet zelf bedacht, maar zou er geen bezwaar tegen hebben ze als kapstok te gebruiken voor zijn boodschap. Hoe zou hij in deze hypothetische situatie de reformatorische boodschap verwoorden? We behoeven er niet naar te gissen, want vanuit zijn geschriften spreekt hij nog nadat hij gestorven is. Ik citeer hem aan de hand van het in 1527 verschenen commentaar op de brief aan de Efeziërs, door hem ’een samenvatting van de gehele, heilige wetenschap’ genoemd, alsook van een in Bern gehouden preek uit 1528.

Sola gratia Door de genade alleen. Zittend onder zijn gehoor in de dorpskerk te X horen we Bucer vurig betogen dat wij alleen door Gods genade of welwillendheid, vanuit zijn loutere welbehagen worden gered. Gods goedheid is de fontein van werkelijk alle goeds. Dat God de verkiezende God is, geeft de gelovige een lofzang in hart en mond. De predestinatie is geen decretum horribile, geen huiveringwekkend besluit, maar veeleer bron van heil. ’Alle heil komt voort uit de vrije verkiezing van God’, alle gerechtigheid en heil van de stervelingen hangt daarvan af en wordt door Christus in de uitverkorenen heidenen en joden tot stand gebracht tot Gods lof. Niets van dit alles is uit ons, alles uit Hem.

Deze overtuiging brengt met zich mee dat we volstrekt zeker mogen zijn van ons heil, niet alleen op dit moment, maar ook tot het heerlijke einde toe. Het is immers net zo onmogelijk uitgewist te worden uit Gods boek en van het geloof te vervallen, als dat het voornemen van God krachteloos zou worden. Te blijven twijfelen aan Gods eeuwige welwillendheid jegens ons zou dan ook een karikatuur zijn van het geloof en geen écht geloof.

Wat we op geen enkele manier door onze eigen goéde werken hebben verkregen, kunnen we ook niet door onze sléchte werken verliezen. ’Onze zaligheid is een werk van Gods welwillendheid en deze heeft van berouw geen weet’. Deze ’basic security’ werkt ontkrampend en geeft een diepe innerlijke rust en vrijheid.

Toch blijft de menselijke verantwoordelijkheid op paradoxale wijze voor de volle 100% overeind. De predestinatie zet de menselijke vrije wil niet buiten spel, maar brengt deze juist tot stand. Dat is de voor het verstand onvatbare paradox. We gaan niet verkavelen tussen God en mens, maar ervaren dat juist waar alles aan Gods werking wordt toegeschreven de mens voluit de ruimte krijgt. Als antwoord op Gods roeping gaan we met alle krachten die God geeft, werken op de weg ten leven. Als blijk van Gods verkiezing is er het ethisch engagement, de studium pietatis .

Hoe het tot die zekerheid en vrijheid komt, verwoordt Bucer aansprekend in een preek gehouden op op 22 januari 1528 te Bern over Mattheüs 11: 28 - 30, het uitnodigend woord van Jezus: ’Komt allen tot Mij, die vermoeid en belast zijt; en Ik zal u rust geven’: ’...darumb hertzlieben Christen, gnadend und lassend faren, was im himmel und erd ist, zu unseren herren Jesu Christo kommend: nemmend uff üch sin joch, ergebend üch sinem Evangelio, aber das von gantzem hertzen, so werdend üch ir ruw finden’.

Sola scriptura Bucer maakt duidelijk dat het gezag van de Schrift voor hem buiten kijf staat. Zijn leven heeft hij gewijd aan de uitleg en de prediking van de Schriften. Vanwege zijn ontmoetingen in Straatsburg met de daar sinds de jaren 20 behoorlijk sterk vertegenwoordigde doperse en spiritualistische stroming, geeft hij de specifiek gereformeerde accenten extra nadruk. Zo beklemtoont hij de betekenis van Gods Woord en van de prediking. Het Woord van God moet ons boven alles kostbaar zijn, omdat we vanuit dit Woord de kennis van God ontvangen als bron van alle geestelijke goederen. Tegenover het beroep van wederdopers op inwendige stemmen van God of op de innerlijke aandrijving van ons eigen hart, - Bucer noemt dit ’in werkelijkheid bijzonder schadelijke verzinsels’ - stelt hij resoluut: Het geloof komt voort uit het gehoor van het Woord van God en het wordt uit dit Woord zowel gevoed als vermeerderd. Niemand moet zich laten verleiden om de Schrift gering te schatten, want zij onderwijst tot zaligheid en zij leidt de mens Gods tot gerijpte vroomheid (2 Tim. 3: 17).

Bucer verwerpt hartgrondig de onderwerping van de Bijbel aan inwendig en onmiddellijk gehoorde boodschappen die aan de Heilige Geest worden toegeschreven. Het is ongezond om allerlei aparte rechtstreekse openbaringen te zoeken. De échte wijsheid en de openbaring waar we werkelijk naar moeten verlangen, is die waardoor Christus gekend wordt en waardoor we weten hoe groot de ons beloofde erfenis is. De kennis van Christus is dus de proefsteen, de lapis lydius, waaraan wijsheid en openbaringen getoetst dienen te worden. Aan de hand daarvan kan men de waarde bepalen van de openbaringen waarin zo dikwijls velen zich beroemen.

Woord en Geest zijn ten nauwste verbonden. We merken dat Bucer een theoloog van de Geest is. ’De dauw van de Geest ligt over het gehele landschap van Bucers theologie’. Hij onderstreept dat alle prediking zonder effect blijft totdat de Heilige Geest het evangelie doet doorklinken in het hart en zo het hart overtuigt. Wat het Woord uiterlijk leert, dat schenkt de Geest ons in het hart, namelijk de zekerheid van Gods eeuwige liefde.

Het valt ons op dat de jonge Bucer hiermee wel enige afstand houdt van Luther in diens beklemtoning dat het Woord met de Geest geladen is en dat de Geest innerlijk wordt meegedeeld via het uiterlijke vat van het gepredikte Woord. We zouden met woorden die hij zelf niet gebruikt, kunnen zeggen dat Bucer liever kiest voor Spiritus cum Verbo dan voor Spiritus per Verbum. Maar de onderscheiding tussen Woord en Geest leidt bij hem nooit tot scheiding.

Vandaar dat Bucer zich niet uit de kerk terugtrekt in een conventikel. Zijn vroomheid is nadrukkelijk kerkelijke vroomheid. Hij heeft zich dan ook zijn leven lang gericht op de opbouw van de gemeente. De gelovige weet zich opgenomen in de kring van de gelovigen, de communio sanctorum, overkoepeld door de Kerk met haar instellingen, haar ambten, haar confessie, haar traditie. Zo voelt hij of zij zich veilig en gedragen, tegelijkertijd uitgedaagd om oog te hebben voor de ander en met gaven van de Geest mee te bouwen in Gods opdracht in kerk en wereld.

Sola fide Door het geloof alleen. Bucer is helemaal in lijn met Maarten Luther: Wie gelooft, die heeft het. Ook bij hem draait de verkondiging om de spil van de rechtvaardiging van de goddeloze, ook al kan men discussiëren over door hem gebruikte formuleringen. Het geloof omhelst de gerechtigheid van Christus die buiten ons ligt en puur geschenk is. Maar dat is dan wel een geloof dat door de liefde, de caritas, werkzaam is en zich zó als echt bewijst. Deze liefde is er allereerst binnen de gemeente als geloofs - en liefdesgemeenschap en straalt zo verder uit naar buiten. Dat wij mensen ons door eigen goede werken, door vrome prestaties van welke aard dan ook, zouden kunnen opwerken vanuit onze ellende en verlorenheid, is radicaal uitgesloten en totaal onmogelijk.

Bucer wordt niet moe te beklemtonen dat wij aangewezen zijn op Gods loutere welwillendheid voor mensen in wie niets goeds is overgebleven. Zoals God Christus door de macht van zijn Geest uit de dood in het gelukzalige leven terugriep, zal Hij ook ons vanuit de zondedood waardoor wij elk geestelijk goed missen, in een heilig en eeuwig leven herstellen. Door het geloof in Hem zien wij met geduld uit naar onze volkomen verlossing. Intussen dienen wij onze naaste tot diens zaligheid.

Nieuwe geboorte, herschepping is dus voor ons noodzakelijk en onmisbaar. Deze vindt plaats door de geloofsvereniging met Christus en leidt tot een nieuw leven tot eer van God en tot heil van de naaste. Niemand toch kan zichzelf verloochenen en zich over zijn naaste ontfermen, of hij moet ervan verzekerd zijn dat er eerst voor hemzelf overvloedig is zorg gedragen. Wie worden daarvan verzekerd? Alleen zij die door Christus God als hun eigen Vader hebben leren kennen.

De mens die zich vanuit het horen naar het Woord, in de weg van het geloof in Christus, als goddeloze uit louter genade alleen gerechtvaardigd weet, is een vrij mens, een ontkrampt mens en juist zo een toegewijd mens. Hij hoeft zich niet meer zo nodig waar te maken, hij hoeft voor God en voor de mensen zijn stand niet meer op te houden. Hij hoeft zich niet beter voor te doen dan hij is. Hij hoeft dus niet meer op zijn tenen te lopen en in een harnas te kruipen. Wat dan nog geldt en telt, is het metterdaad danken van de hemelse Vader.

Zo is er geestelijke groei, toenemen in pietas. De iustificatio rijmt met de sanctificatio. Het geloof wordt door liefde tot God zozeer in vlam gezet, dat het zich uitsluitend richt op de afstemming van het leven op wat Hem behaagt. Wat Hij ons ook maar zendt, het is ons goed. In dit toegewijde leven komt de wet van God, de Tora, als regel van de dankbaarheid weer voluit tot zijn recht. God schrijft zijn wet in de harten van de gelovigen. Deze doctrina pietatis is de wet van de liefde, tot de broeders en zusters en verder tot alle mensen. De nieuwe mens in Christus is daartoe geschapen ’dat hij alleen maar leeft ten goede van de naasten en tot hun nut’. Het leven komt in het teken van het offer te staan, in liefde gebracht aan God en de naaste. De caritas richt zich metterdaad op alle mensen. Bucer hekelt de doperse wereldmijding. Ook slechte mensen moeten we niet verwerpen, al dienen we ze ernstig te waarschuwen. ’Wij krijgen de opdracht om hun werken te bestraffen en niet om hen zelf te verwensen...We vinden hier niets van een afscheiding, waar de wederdopers zo op hameren, evenmin als ergens anders in de Schriften’.

Van wereldmijding en mensverachting, van enige odium generis humani is dus geen sprake.

Door de overdenking van het Woord van God beantwoorden we, ook al is het maar ten dele, aan onze naam en roeping: Uitverkorenen en geroepenen, om kinderen van God te zijn. Wanneer we de dingen in het leven echt op hun waarde leren schatten dankzij wat de apostel öñïíóßò noemt, geestelijk inzicht, gaat wat het zwaarste is ook het zwaarst wegen. De rechte waardering van de dingen leidt tot de rechte levenshouding. Wijs is wie Christus kent en weet hoe groot de erfenis is die ons is beloofd. Alleen daardoor ontstaat een juist oordeel over alle dingen. Daaruit komt een hart voort dat liefde koestert voor wat eerbaar is. Tekens worden we in Bucers beschouwingen getroffen door de nauwe verwevenheid van rechtvaardiging en heiliging.

Vanuit de toewijding aan God en de naaste kunnen we veel aan in het soms harde leven. We dragen tegenslag en verdrukking met kalme moed. Intussen stellen we ons dienstvaardig op jegens een ieder, in het bijzonder jegens de huisgenoten van het geloof, de heiligen. Op die manier vertonen we in alles het beeld van de allerhoogste Vader. Het geheim van onze rust is de wetenschap dat we er nooit alleen voor staan. Christus aan wie de Vader alles in handen heeft gegeven, zal ons nooit in de steek laten, maar alles tot onze zaligheid leiden. We zij daarvan overtuigd omdat de liefde in ons bevestigd is en op een vaste grond gefundeerd.

We vinden het zelfs een eer wanneer we ter wille van de naam van Christus beproefd worden. Want we zijn van Christus, wij die voor Hém leven, hoe onze zaken er ook maar voor mogen staan, hetzij wij sterven naar het lichaam, hetzij wij leven (Rom. 14: 7v.). Hierbij beseffen we dat Gods goedkeuring op ons rust wanneer we volgens onze roeping ons erop toeleggen het heil van onze naasten te bevorderen, ook al zouden daar boeien en dood mee gemoeid zijn.

Solo Christo Door Christus alleen. Wie naar Bucer luistert, proeft dat de gemeenschap met Christus door het geloof het hart van zijn spiritualiteit is. Met Christus staat of valt alles. ’Van de kennis van Christus en van het heil dat Hij voor ons verwierf, hangt zowel alle oprechte vroomheid af alsook de ware gelukzaligheid’. Er is buiten Hem geen vrede met God mogelijk. ’God erkent geen enkele andere voldoening dan die door het bloed van zijn eigen Zoon’. Terwille van Christus’ offerande wordt de goede Geest van God aan de uitverkorenen geschonken. Wie op Hem steunt, is van het eeuwige leven verzekerd. De heiligen zijn op Christus gebouwd en daarom verzekerd van Gods gunst. Zij slapen daarom onbekommerd, en gerust in alles. Het vertrouwen van de gelovige is helemaal op Hem gefocust. Daardoor weten we ons verkoren en proeven we Gods goedheid. Zo zijn wij er zeker van dat wij eens bevrijd zullen worden van alle kwaad en met alle goed overladen. Dit vertrouwen waaruit we als gelovigen leven, wordt in ons geboren op hetzelfde moment, waarop wij door de Heilige Geest overtuigd worden dat Hij onze Zaligmaker is. Aan Christus lezen we af hoeveel wij in Gods ogen betekenen en wie dat eenmaal gezien heeft, kan nooit meer zijn vertrouwen op zichzelf vestigen. Dat laatste leidt tot blijvende onrust en onvrede, terwijl het vertrouwen op God in Christus een zalige rust meebrengt. Immers, Christus is ons Hoofd en wij zijn zijn lichaam en volheid. Wij hebben alles met Hem gemeen en Hij kan zonder ons niet genieten van zijn geluk. Wie zou dan niet al het andere vaarwel zeggen om in Hem alleen zijn vreugde te vinden, zonder verder iets te vrezen of te hopen?

Soli Deo gloria Aan God alleen de eer. Bucer maakt ons duidelijk dat christelijk leven theocentrisch leven is. Leven in verborgen omgang met de Here, leven met het gebed als een ernstig gesprek van het hart met God en een bezonnen overdenking van wat in ons ontbreekt aan de glorie van God, met een vurige smeking tot Hem om herstel.

Het gaat om Gods eer op alle terreinen van het leven. Bucers theologie is niet alleen theologie van het verbond, maar ook theologie van het koninkrijk Gods. Gereformeerde vroomheid die zijn stempel draagt, is gericht op het navolgen van Christus op alle terreinen van het leven, niet alleen in persoonlijke godsvrucht en stille tijd, niet alleen op het erf van de Kerk, maar evenzeer in de politiek, in de economie en in wetenschap en cultuur, met zicht op Gods weg in de geschiedenis met zijn verbondsvolk Israël en met de volkeren.

Bucer geeft dus blijk van een brede outlook, maar deze gaat gepaard met ’innerweltliche Askese’, een besef van vreemdelingschap, van peregrinatio. Calvijns beschouwingen over ’de overdenking van het toekomende leven’ zijn hem uit het hart gegrepen. De dagen van deze eeuw zijn kwaad, vindt Bucer, ze bieden overal gelegenheid tot zondigen. De gelegenheid om goed te doen moet daarom als een kostbare zaak te baat genomen worden. Niet alleen de dagen zijn kwaad, de mensen zijn in geen enkel opzicht beter en het slechtst van alles is ons eigen vlees. Intussen slaapt de satan als aanstichter van het kwaad ook beslist niet. Hoogst zeldzaam echter en bijzonder waardevol is de gelegenheid om goed te doen. Slechts heel weinigen nemen die gelegenheid bijtijds te baat, voordat zij voorbij is gevlogen. Laten wij daarom waken en onszelf in acht nemen.

Christelijke toekomstverwachting leidt bij Bucer bepaald niet tot desertie of inertie. Hij is ervan overtuigd dat de geestelijke zaken van meer gewicht zijn dan de lichamelijke en de toekomstige zwaarder wegen dan de tegenwoordige. Toch is hij zo evenwichtig en nuchter dat hij ook de zegen van een lang leven op aarde niet miskent. Het leven zelf en voorspoed in uiterlijke zaken zijn goede gaven van God. Het is dan ook zijns inziens dwaas van de wederdopers dat zij uit iemands voorspoed willen concluderen dat die persoon goddeloos zou zijn. Alsof zij die in deze wereld een min of meer aangenaam leven leiden niet het eigendom van Christus zouden zijn. Daartegenover stelt Bucer in dit verband dat het ook gepast is dat Gods schapen soms in vrede gebruik maken van de weidegronden van God, ook in lichamelijk opzicht.

In de verwachting van de grote Toekomst weerspiegelen we Gods goedheid in ons bestaan. Wanneer zo in ons als kinderen van God zijn heerlijke goedheid blijkt, worden velen uitgenodigd om die te omhelzen. Wij dienen ons er vooral op toe te leggen de hemelse Vader in zijn goedheid te weerspiegelen. Dat is uitnodigend leven: Kom ga met ons mee op weg naar een beter vaderland! Bucer spreekt van een onsterfelijk en gelukkig leven, ontheven van alle kwaad. Er is het perspectief van een herstelde schepping. ’Voor mij is het genoeg dat ik en heel de schepping gelukkiger zullen zijn dan ik nu kan bevatten’. In deze toekomst loopt alles volmaakt op het Soli Deo Gloria uit. Het geluk der mensen is tenslotte Gods ware heerlijkheid.

Relevantie van gereformeerde spiritualiteit Bucer heeft tijdens onze virtuele reformatieherdenking zijn zegje gedaan. In wat hij heeft ontvouwd, ontmoeten we de essentiële kenmerken van gereformeerde spiritualiteit als ervaren waarheid en geleefde overtuiging.

De kerkenraad die in onze vrijmoedige verbeelding Bucer had uitgenodigd voor de reformatieherdenking, bezint zich in de weken daarna op de vraag hoe datgene wat door Bucer is verwoord, kan worden overgedragen in de eigentijdse situatie en context van de gemeente. Dat bezinningsproces is een doorgaande zaak, een tocht vol trial and error, maar er wordt in elk geval gepoogd om vanuit de herbronning op de traditie van de Reformatie, in gehoorzaamheid aan de Heilig Schrift en in verlegenheid om de Heilige Geest, enkele piketpaaltjes te slaan. De kerkenraad komt tot een drietal fundamentele aspecten.

Theocentrisch God staat centraal. De kerkenraadsleden delen met elkaar dat ze vanuit het getuigenis van Bucer weer nieuwe zin en moed hebben gekregen om in kerk en samenleving duidelijk te willen maken dat leven coram Deo, voor het aangezicht van God, heilzaam en goed voor mensen is. Ze beseffen weer eens goed waarvoor zij, en met hen alle actieve gemeenteleden, het allemaal doen in kerk en koninkrijk Gods. Goed beschouwd staat hierbij zelfs de humaniteit op het spel. Het evangelie maakt immers duidelijk dat wij mensen er toe doen, dat wij meer zijn dan houtsplinters op de oceaan, meer dan speldenknopjes in een onmetelijk, uitdijend heelal.

God ziet wat, ja heel veel in ons. Hij zoekt de mens. Hij zet zich van eeuwigheid tot eeuwigheid in voor het heil van de mens, omdat Hij daarmee zijn eer verbonden heeft, zoals Calvijn zegt: ’Altijd en immer gaat de eer van God samen met ons heil’. God en mens zijn geen concurrenten en God wordt dan ook niet geëerd door zo denigrerend mogelijk over de mens te spreken. Wie ’total depravity’ op dié manier uitwerkt, begeeft zich op een dwaalspoor. Het is Gods welbehagen dat de mens werkelijk tot zijn recht komt en heilzaam de ruimte krijgt. De levende relatie met de drie-enige God geeft reliëf en diepgang aan het leven, het geeft een geweldige rust in een onzeker bestaan. Het is een voorrecht te beseffen dat we nergens buiten het bereik zijn van de Almachtige, die in Christus onze hemelse Vader is. In volstrekte afhankelijkheid van Gods soevereine genade weten we ons geborgen voor altijd en immer. ’De werkelijkheid van de levende God is het uiteindelijke ankerpunt’. De mens kan zichzelf niet redden, er moet naar hem omgezien worden. We zijn niet alleen op de ander, maar vooral ook op de Ander aangewezen. Juist dit besef geeft een geweldige ontspanning en ontkramping. Govert Buijs verwoordt dit heel mooi: ’De calvinist heeft het besef door een donkere kamer heengegaan te zijn, waarin er een niets ontziende röntgenfoto gemaakt is. En hoewel hij wist en weet dat hij ernstig ziek is, blijkt de uitslag toch: gezond verklaard. Uit die donkere kamer, met deze uitslag in de hand, verschijnt de werkelijkheid in een nieuw, gunstig licht. Het leven krijgt een nieuwe glans, een nieuwe kostbaarheid’.

We zijn ’door de tunnel van de ontlediging heengegaan’. Dan waarderen we de kleine dingen in het gewone leven als onverdiende zegeningen van de Here.

Wie dit alles enigszins beseft, weet dat de mens enorm veel mist als hij God mist. Omgang met de God en Vader van Jezus Christus gun je als gelovig iedereen van harte. Er is naar ons omgezien, daarom kunnen we nu naar de naaste omzien. We zijn geen wezen meer, daarom zullen we ons over verweesde mensen ontfermen. Geloof en liefde zijn de twee kanten van de ene médaille. Mensen beseffen echter niet wat ze missen. Wat een roeping en uitdaging om in afhankelijkheid van de Heilige Geest hun voor te leven hoe heilzaam geloven is.

Openheid voor mensen Wie God centraal stelt, staat open voor mensen. De kerkenraad overweegt daarom dat het nodig is te zoeken naar inspreekpunten voor de boodschap van het evangelie en daarom intense aandacht te hebben voor de ervaringswerelden van mensen die we vandaag ontmoeten. Dat past helemaal bij de nadruk die in de gereformeerde traditie is gelegd op de toeëigening van het heil door het in-werk van de Heilige Geest. Heil is niet een onpersoonlijk massaproduct. Het gaat om de ontmoeting van een uniek mens met de hoogst persoonlijke God. Het gaat om een levende relatie. Vandaar dat bijvoorbeeld Johannes Calvijn niet minder dan Martin Bucer zo’n sterk accent legt op de Heilige Geest, die met zijn verborgen werking de band is waardoor Christus ons krachtdadig aan zichzelf verbindt.

De kerkenraadsleden kijken samen naar dat filmfragment, het gesprek tussen ouderling Jake van Dorn en de jonge, ongetwijfeld postmoderne vrouw Nikki op Las Vegas Airport. Ze zetten het beeld stil en praten met elkaar door over de vraag: Wat had broeder Van Dorn kunnen doen om de miscommunicatie tussen hem en zijn gesprekspartner te voorkomen? Van Dorn had zich oprecht geïnteresseerd kunnen tonen in wat Nikki geloofde en bezielde. ’Om verstaanbaar te zijn moet je in ieder geval niet al te luid praten, maar vooral goed luisteren’. Het komt erop aan dat de kerk, om met G.W. Neven te spreken, ’sensitief, opmerkzaam en alert is op de presentie van Christus in het ons onbekende’. Zo vermijden we het arrogant neer te kijken op wat de ander bezielt.

Vervolgens had Van Dorn een persoonlijk getuigenis kunnen geven van Wie de levende God voor hem betekent en zo zijn eigen ’kleine verhaal’ in relatie kunnen brengen met Gods ’grote verhaal’. Nikki had vast wel willen luisteren wanneer Jake had getuigd hoe hij door het geloof dat God zijn leven leidde, kracht vond in het grote verdriet om zijn verloren dochter. Hij had ook kunnen vertellen hoe hij juist vanuit dat verdriet zich des te meer verwonderde over het evangelie dat God alzo lief de wereld heeft gehad dat Hij zijn eniggeboren Zoon gegeven heeft, opdat een ieder die in Hem gelooft niet verloren ga, maar eeuwig leven hebbe (Joh.3: 16). Hij zou niet in de eerste plaats als TULIP - lover, maar als JESUS - lover hebben moeten spreken, ook al sluit het een het ander niet uit.

Het zou geholpen hebben wanneer Van Dorn meer had beseft dat de absolute waarheid waarin hij geloofde niet te vangen is in enige menselijke formulering, hoezeer ook traditioneel, confessioneel en kerkelijk geijkt. De waarheid is voor de christen niets en niemand anders dan de Persoon van Jezus Christus als de incarnatie van God (vgl. Joh. 14: 6a). Deze waarheid is dan ook niet als abstracte theorie over te dragen, maar vraagt om nieuwe incarnatie in levende getuigen, om transpositie in nieuwe taal, om echte communicatie.

Van Dorn zou zich niet hebben hoeven schamen om zijn existentiële vragen uit te spreken, om iets van zijn worsteling met God die schijnbaar zijn gebeden niet hoorde, aan te geven. Hij zou ook hebben kunnen vertellen wat de gemeenschap der heiligen, de verbondenheid met de medegelovigen, voor hem betekende in zijn persoonlijke situatie.

Hoe het dan afgelopen was? Het is zeker niet zo dat met een dergelijk optreden succes (of liever gezegd: zegen) verzekerd is. Juist waar het evangelie van Gods genade zuiver en authentiek wordt doorgegeven, kan zich grote ergernis voordoen over deze voor de mens aanstootgevende boodschap. Maar dan richt die ergernis zich in elk geval op de kern van de zaak en niet op allerlei onnodige struikelblokken zoals gebrekkige en onnodig vervreemdende presentatie. Het kan echter ook zo zijn dat de Geest die waait waarheen Hij wil dat authentieke getuigenis gebruikt om harten van mensen die wij ontmoeten te raken. Het kan zomaar gebeuren dat de klassiek - gereformeerde Van Dorn de postmoderne Nikki tot Jezus leidt.

Leerling van het Woord blijven De kerkenraad is zich dus bij zijn bezinning goed bewust van de opdracht om dicht bij de mensen te komen. Toch beseft de raad ook hoe wezenlijk het is om vanuit de horigheid aan het Woord van God kritisch te blijven ten aanzien van de eigentijdse belevingscultuur, ook in zijn religieuze expressies. Het oor te luister leggen bij mens en wereld van vandaag wordt voorafgegaan door, en ook weer gevolgd door, de afstemming op Gods unieke spreken in de Schriften. Overweldigd door Gods boodschap blijven we levenslang volharden in de ootmoedige luisterhouding: ’Spreek Here, want Uw knecht hoort’ (1 Samuël 3: 9, 10).

Jake van Dorn had niet hoeven tornen aan zijn gereformeerde overtuiging. Het zou een misverstand zijn te menen dat de kloof wordt overbrugd door de boodschap aan te passen aan de smaak van de ontvangers. Daarmee zou het zoutend zout zijn kracht verliezen en niet langer reinigend en bederfwerend kunnen zijn. De Kerk blijft als zij trouw is aan haar Meester vreemdelinge in de cultuur. Zij is er allereerst als bruid voor de Bruidegom en maakt daarom radicale keuzes die altijd weer op onbegrip stuiten. Zij kan zich nu eenmaal niet gewonnen geven aan een levensstijl die past bij het gesloten wereldbeeld van het materialisme.

Deze vreemdelingschap doet niets af aan onze verantwoordelijkheid. Van Christus’ gemeente in de eindtijd wordt grote missionaire bewogenheid en diakonale betrokkenheid verwacht. Dat vloeit direct voort uit de verwachting van de Komende. Het brengt vindingrijkheid met zich mee om in telkens nieuwe vormen het aloude evangelie eigentijds aan de man en de vrouw te brengen en de bereidheid om medemensen te dienen in hun noden, hun eenzaamheid en gebrokenheid. Tijdens deze zoektocht zal de essentie en relevantie van gereformeerde vroomheid naar mijn overtuiging telkens weer verrassend oplichten.

Epiloog Aan het einde van mijn rede gekomen dank ik u allen voor uw welwillende aandacht.

Graag wil ik in het bijzonder mijn dank uitspreken aan de curatoren en het College van Bestuur van deze universiteit voor uw instemming met en medewerking aan het tot stand komen van de bijzondere leerstoel die ik thans mag bekleden.

Ik heb mij vanaf 1 januari van dit jaar, toen mijn benoeming officieel inging, van meet af aan welkom gevoeld in Kampen. Daaraan hebben zeker ook de collega’s van de leerstoelgroep systematische theologie en de overige collega’s van het onderwijzend en ondersteunend personeel het hunne bijgedragen. Ik vertrouw op grond van deze ervaringen op een goede voortzetting van onze samenwerking in de toekomst. Ik hoop in interactie met u een bescheiden, maar relevante bijdrage te kunnen leveren aan het onderwijs en onderzoek aan de Theologische Universiteit Kampen en, naar het zich laat aanzien, aan haar rechtsopvolger de Protestantse Theologische Universiteit.

De leden van het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland ben ik erkentelijk voor het mij geschonken vertrouwen, blijkend uit mijn benoeming op deze nieuwe leerstoel. In uw honderdjarig bestaan is altijd weer de inzet duidelijk geweest om met het Woord der waarheid heel de kerk en heel het volk te dienen. Het was en is u te doen om de ecclesia reformata et reformanda als gestalte van de una sancta catholica, in haar verantwoordelijkheid voor het heden en in haar verwachting van de grote toekomst van het koninkrijk Gods. In bescheidenheid hoop ik in de komende tijd vanuit een met u gedeelde overtuiging mijn bijdrage te leveren aan de voortgaande bezinning op historische en actuele gereformeerde theologie, bijzonder met het oog op de toerusting van dienaren van het Woord binnen de Protestantse Kerk in Nederland.

Afgevaardigden van de generale synode van de Protestantse Kerk in Nederland, ik weet dat de opleiding van de dienaren des Woords u zeer ter harte gaat, zoals trouwens ook de opleiding van Kerkelijk Werkers. Uw aanwezigheid vandaag geeft daarvan opnieuw blijk. Ik dank u voor uw presentie en verzeker u dat ik mijn werk hier in verbondenheid met en verantwoordelijkheid voor de kerk wil verrichten. Dames en heren studenten, zeker u wil ik hartelijk groeten. Met genoegen denk ik terug aan de contacten die reeds zijn gelegd, in het bijzonder tijdens de integratiemodule voor de bachelorstudenten aan het einde van de cursus 2005 - 2006. Graag sta ik voor jullie klaar wanneer ik van dienst kan zijn in de oriëntatie op gereformeerde theologie in het algemeen en gereformeerde vroomheid in het bijzonder.

Met dankbaarheid memoreer ik mijn ouders die zoveel voor mij hebben betekend en zo graag een moment als dit hadden meegemaakt. Ook gedenk ik mijn schoonvader die vorig jaar ons door de dood is ontvallen. Ze hebben ons gereformeerde vroomheid voorgeleefd, zoals ook onze grootouders, en ik noem in het bijzonder de onvergetelijke ds.R.Kok , dat hebben gedaan.

Dat mijn schoonmoeder aanwezig kan zijn, doet mijn vrouw en mij goed. We zijn ook heel blij zijn met de aanwezigheid van broers, zusters en nog vele familieleden meer, alsook onze vrienden uit binnen- en buitenland.

Alie, jij hebt mij altijd weer gestimuleerd om door te gaan op de weg van de theologie en mij in mijn soms al te eenzijdige preoccupaties met kerk en theologie liefdevol verdragen. Ik kan mij niet indenken hoe ik zonder jouw loyaliteit en toewijding vandaag hier had kunnen staan. Ik prijs je daarvoor nu eens een keer in het openbaar.

Mijn kinderen en kleinkind, als ik aan jullie denk, besef ik te meer wat een mooie taak het is de schatten van de Reformatie in klinkende munt over te dragen aan mensen van de 21e eeuw.

Ik mag mij daarbij levend in verwondering geleid weten door de Geest van God die hart en hoofd verlicht. In lumine Tuo videmus lumen.

Integrale oratie prof. dr. J. Hoek

Opinie

RD.nl in uw mailbox?