Wie reist, heeft gidsen nodig. Een nieuw handboek over het christendom heeft nadrukkelijk het karakter van een gids. Het is geen woordenboek, ook geen encyclopedie, maar een gids, bedoeld om het reizen door het christendom te bevorderen. Wie zal daar bezwaar tegen hebben? Dr. John Bowden is er onder zijn redactie goed in geslaagd om heldere lijnen te trekken, zowel historisch als theologisch. Bowden is voormalig uitgever en directeur van SCM Press. Hij schreef tal van boeken en artikelen en vertaalde regelmatig boeken uit het Duits, het Frans en het Nederlands. Bowden heeft dit handboek over het christendom uitgebracht met Anders Bergquist, Hugh Bowden en Norman A. Hjelm. In totaal hebben 175 internationale deskundigen eraan meegewerkt, 73 uit het Verenigd Koninkrijk, 72 uit de Verenigde Staten, 25 uit Europa en 5 uit andere landen.

De werkwijze en opzet zijn goed doordacht en helder van structuur. Het boek is opgebouwd uit een 33-tal hoofdbegrippen, die ”gateways” oftewel toegangspoorten zijn. Dat zijn bijvoorbeeld kunst, Bijbel, kerk, God, Jezus, verlossing, wereld. Die zogeheten ”gateways” openen de poort naar andere artikelen, in totaal 300. Zo verwijst het begrip ”kerk” naar bijvoorbeeld gebouwen, oecumenische beweging, geschiedenis, zending, sacramenten enzovoorts, die allemaal afzonderlijk zijn op te slaan.

Het boek is uniek door zijn helder systeem van verwijzingen. In de artikelen zelf zijn via pijltjes verwijzingen naar andere onderwerpen opgenomen. Ook zijn er verwijzingen naar internetpagina’s en besluit elk artikel met een korte literatuuropgave voor verder onderzoek. Aan het eind van het naslagwerk is een alfabetisch overzicht opgenomen van de belangrijkste figuren in de geschiedenis van kerk en theologie. De artikelen zijn bewust zo geschreven dat ze zonder voorkennis gelezen kunnen worden, zo is de opzet. Ze willen ”zelfverklarend” zijn, omdat het volgens de redactie onpraktisch is om alles overal te verklaren.

Snelle oriëntatie
Wie zich snel wil oriënteren op heel wat thema’s, personen, onderwerpen of de geografische verspreiding van het christendom in de verschillende landen, kan met deze gids uitstekend terecht. Ik vond vooral relevant de overzichten van het christendom per land of werelddeel. Wil je snel informeren over de hoofdlijnen van het christendom in bijvoorbeeld Afrika of Zuid-Amerika, dan vind je per land in tabellen het aantal christenen, gerubriceerd naar de verschillende kerken. De feiten worden zichtbaar gemaakt door kaarten, mappen, diagrammen en illustraties (waaronder enkele mooie kleurenafbeeldingen).

Relevant vond ik bijvoorbeeld de overzichten van kerkvaders, concilies, verder de onderwerpen rituelen en sacramenten, christologie, Paulus, mystiek, monnikenwezen, verhouding tussen kerk en staat, de christenvervolging (bijgewerkt tot 2005!), theologie, triniteit, de kwestie van de vrouw in het ambt (naar de verschillende landen en kerken overzichtelijk uiteengezet). Het is maar een greep, er valt veel meer te noemen.

Ook de overzichten van de verschillende kerkformaties zijn erg goed. Wil je bijvoorbeeld weten hoe de structuur van de Anglicaanse Kerk eruit ziet, dan is dat duidelijk en aanschouwelijk weergegeven, met een verklaring van alle kenmerkende begrippen van deze kerk. Ook het artikel over de Oosters-Orthodoxe Kerken (per land weer onderverdeeld) is overzichtelijk. Een periode als de Reformatie is goed in kaart gebracht.

Als het om de Bijbel gaat, geeft de gids overzichten van de Bijbelboeken, de vertalingen, maar ook hoe de Bijbel in de Rooms-Katholieke Kerk, de Oosters-Orthodoxe Kerken en onder de protestanten en anglicanen gebruikt wordt. Verder geeft het handboek een overzicht van alle vormen van Bijbelkritiek, waarbij het accent ligt op het informatieve. Er is ook een overzicht van alle Engelse Bijbelvertalingen opgenomen, opnieuw aanschouwelijk in de vorm van kaders uiteengezet.

Actueel
Het boek is actueel. Het christendom is bijgewerkt tot op de dag van vandaag. De gids beschrijft ook hoe over het christelijk geloof nagedacht wordt in het moderne leven. Radio, televisie, internet (deze laatste steeds meer als een alternatief voor de zichtbare kerk) komen alle aan de orde, maar ook de ontwikkeling van de ”homotheologie”. Aardig artikel is dat over religiejournalistiek. De meeste Britse kranten hebben hun ”religious affairs”-correspondenten (vroeger heetten ze ”churches correspondents”), maar tabloid kranten schrijven tegenwoordig maar weinig over kerk en religie, omdat hun lezers veel minder geïnteresseerd zijn in godsdienst. Moderne dagbladen hebben weinig respect voor de kerken, zodat verschillende kerkgenootschappen, waaronder de Anglicaanse Kerk, hun eigen organen hebben.

Hoe is de gids inhoudelijk? Ik doe een greep. De gedachte dat de Bijbel een tekst is direct door God geïnspireerd, wordt verworpen. Bowden stelt dat Bijbelse kritiek de ogen opent voor het feit dat de Bijbel op deze wijze niet tot stand is gekomen. Toch noemt Bowden de Bijbel een geïnspireerd en gezaghebbend boek. Er zijn duidingen waar je als gereformeerde lezer je vragen bij kunt hebben. Ik zou bijvoorbeeld niet Karl Barth de meest invloedrijke protestantse theoloog uit de 20e eeuw noemen. Maar de schrijver noemt hem ook weer niet ”de belangrijkste” theoloog.

Bekering
Wat het begrip bekering betreft, dit behelst volgens de schrijver geen programma, formule voor verlossing, maar ware bekering richt zich op een persoon, te weten Jezus. Het betreft „een nieuwe en unieke ontmoeting”, zoals Paulus getuigde op weg naar Damascus. Bowden gaat echter te ver als hij zegt dat de erfenis die Jezus achterliet een ”open einde” was. Hij doet het voorkomen alsof de totstandkoming van de christelijke kerk een onbedoeld effect is geweest van het onderwijs van Jezus.

Wat de schepping betreft, de Nederlandse schrijver van dit stuk, Willem B. Drees, zegt dat we wetenschap en het Bijbels verstaan van de schepping niet in een concurrentieverhouding mogen brengen, zoals het creationisme volgens hem wél doet. De notie van schepping bevestigt volgens Drees Gods relatie met ons en onze wereld en daarin ligt de waarde van deze aardse werkelijkheid opgesloten.

De inhoud van de bijdragen wisselt sterk, afhankelijk van het perspectief van de schrijver. Ik heb mij niet gestoord aan het promoten van bepaalde theologische denkbeelden, al is de gekozen invalshoek soms anders dan we gewend zijn. Maar het boek is in grote lijnen betrouwbaar als naslagwerk. En het roept het interesse op om meer van de geschiedenis en de inhoud van het christendom te weten te komen.