In mijn studententijd bemachtigde ik op het Amsterdamse Waterlooplein voor de prijs van zegge een toenmalig dubbeltje een brochure met de titel ”Geloof bij de gratie Gods”. Daarna wilde ik het voor geen 100 gulden meer missen. Het was mijn eerste kennismaking met de theoloog K. H. Miskotte. De brochure ”Geloof bij de gratie Gods” behelst een preek met nadere verhandeling uit 1925 over de verzoeking van Petrus door de satan, met de bemoedigende woorden van Jezus: „Maar ik heb voor u gebeden dat uw geloof niet ophoude” (Lukas 22:31 en 32). In 1930 hield hij over dit thema een radiopreek die in brede kringen indruk maakte.

Ik voldeed toen onbedoeld aan een advies van de columnist Willem van der Meiden, die onder de titel ”Om de kracht van het weerwoord” een uitgaafje verzorgde over „de aanhoudende actualiteit van K. H. Miskotte (1894-1976).” Het vijfde deeltje in een reeks over theologen die hebben bijgedragen „tot het ontstaan van een kritische en maatschappijbetrokken theologie.” Van der Meiden adviseert hierin namelijk als het gaat om kennisneming van Miskotte: „Begin klein, begin in het midden.”

In deze uitgave haalt Van der Meiden een aantal kernachtige citaten uit Miskottes geschriften voor het voetlicht, die hij van een korte toelichting voorziet. Ze zijn genomen uit Miskottes grote werken zoals ”Bijbels ABC” (1941), ”Edda en Thora” (1939), ”Als de goden zwijgen” (1956), ”Kennis en bevinding” (1969), maar ook uit kleinere geschriften, zoals ”Korte nabetrachting over de Afscheiding van 1834” of uit sommige van de vele honderden artikelen uit het door hem begonnen Kerkblaadje in zijn eerste gemeente Kortgene. Helaas ontbreekt de toch wel bekende radiopreek.

Ik haal slechts een moment uit Miskottes werk naar voren, dat bij Van der Meiden terecht alle aandacht krijgt. Miskotte onderscheidde als geen ander in de jaren dertig van de vorige eeuw het nieuwe heidendom zoals zich dat in het nationaalsocialisme openbaarde. ”Edda en Thora” is er de fundamentele neerslag van. Het kreeg als ondertitel mee: ”Een vergelijking van Germaansche en Israëlitische religie”. De nazi’s hebben het boek verboden. Het christendom stond, zei Miskotte, voor de keuze: de heidense Edda of de Bijbelse Thora, een derde weg was er niet. Het joods-christelijke gedachtegoed, betuigde hij, reikt verder dan het persoonlijk heil. En Christus is Heere der wereld, die de machten overwon.

Vanuit die belijdenis keerde Miskotte zich profetisch tegen de demonie van het nationaalsocialisme. En daarin legde hij ook de heidense wortels van het antisemitisme bloot. Hij raakte toen ook pacifist af, omdat hij inzag dat er machten waren die nog erger zijn dan oorlog.

Wie klein wil beginnen leze dit aansprekende, maar naar zijn aard ook onkritische boekje. Voor een meer fundamentele visie op het theologisch oeuvre van Miskotte helpt het recent verschenen boek van prof. dr. G. C. den Hertog e.a. ”Het tegoed van K. H. Miskotte” (uitg. Boekencentrum, Zoetermeer), een boek dat aangeeft dat ook theologen in de gereformeerde gezindte zich door Miskotte aangesproken weten en zijn betekenis voor vandaag willen honoreren. In deze krant kreeg het al brede aandacht.

Een kritisch theoloog als Miskotte zal men intussen ook niet onkritisch lezen. Toen in de jaren zeventig van de vorige eeuw leerlingen of epigonen van Miskotte zich in hun maatschappijkritische bevrijdingstheologie (ook) op hem beriepen, groeide bij mij het besef dat men het totale theologische werk van Miskotte niet kritiekloos zal lezen. Al valt ook te bedenken dat epigonen van minder gehalte soms met deelaspecten verder gaan en die dan soms ook nog uitvergroten en uit balans brengen. Maar anderzijds bleef bij mij de overtuiging dat hij ook voor onze tijd actueel is als het gaat om het onderkennen van ideologische machten.

Bovendien wordt zijn totale werk gekenmerkt door een diepe spiritualiteit, waarin hij raakvlakken heeft met de reformatorische bevindelijkheid. In zijn Kerkblaadje in Kortgene bleek dat al, maar ook in zijn artikel uit 1934, bij de herdenking van honderd jaar Afscheiding.

Begin klein, in het midden, maar lees verder ook met een gescherpt oog.