Loyaliteit in zelfgekozen, wederkerige relaties -zoals die met vrienden, partners, collega’s- noemt Nagy horizontale loyaliteit. Hoe sterker we ons verbonden voelen met mensen, des te sterker onze loyaliteit is: we doen ons best om te voldoen aan hun verwachtingen en houden rekening met hun belangen.Van een andere orde is de verticale loyaliteit: die tussen ouder en kind. Met onze ouders zijn we existentieel verbonden, en het is onmogelijk om die band ongedaan te maken.

In Psychologie Magazine (mei 2006) typeert Janneke Gieles deze loyaliteit als levenslang loyaal. Er zijn wel ex-echtgenoten en ex-collega’s, maar ex-vaders en ex-moeders bestaan niet. Zelfs als alle contact is verbroken en je naar de andere kant van de wereld bent verhuisd, blijf je kind van je ouders. De loyaliteit aan onze ouders is daarom onvoorwaardelijk en altijd aanwezig.

Verticale loyaliteit gaat in de regel vóór horizontale loyaliteit. Hoe slecht onze ouders ons misschien ook behandelen.

Dat die verticale loyaliteit bijna onverwoestbaar is, blijkt bij kinderen die misbruikt of mishandeld worden door hun ouders. Het is heel moeilijk voor een kind om daarmee naar buiten te komen, want het brengt zijn ouders ermee in problemen. Als hulpverleners vervolgens afwijzend spreken over de situatie thuis, kiest het kind alsnog partij voor de ouders. Hulpverleners en rechters weten misschien wel beter wat goed voor hen is, maar ze kunnen nooit een vader of moeder vervangen.

Er komen veelvuldig loyaliteitsconflicten voor. Kinderen van allochtone ouders krijgen hier vaak mee te maken: ze moeten voortdurend schipperen tussen twee culturen. Als ze het goed doen in de nieuwe cultuur, groeit tegelijkertijd de kloof met hun ouders.

De ergste vorm van een loyaliteitsconflict is gespleten loyaliteit: als ouders scheiden en lijnrecht tegenover elkaar komen te staan. Loyaal zijn aan de ene ouder, betekent tegelijkertijd ontrouw aan de ander. Een onmogelijke keuze voor een kind. De loyaliteit naar beide ouders vasthouden, kost veel energie. Een andere mogelijkheid is om voor één ouder te kiezen en de ander los te laten. Maar dan gaat de loyaliteit aan de ander veelal ondergronds verder. Een kind kiest bijvoorbeeld onbewust hetzelfde beroep als zijn vader had, of bewaart een foto van vader onder het matras.

De loyaliteit tussen ouder en kind gaat niet alleen om trouw aan elkaar, zegt psychiater Nagy. Het gaat om het geven en ontvangen tussen generaties. In zelfgekozen horizontale relaties is de balans tussen geven en nemen ongeveer gelijk, maar in verticale relaties niet. In eerste instantie geven ouders veel meer aan hun kinderen dan andersom: ze dragen alle verantwoordelijkheid en stoppen tijd, geld en energie in de verzorging van hun kinderen. Volgens Nagy beseft een kind dat het zijn leven te danken heeft aan zijn ouders, en wil het daar iets voor terugdoen. Het betaalt zijn ouders terug op zijn eigen manier. Een baby beloont zijn ouders door naar ze te lachen, een schoolgaand kind door zijn best te doen op school.

Belangrijk is dat er een evenwicht bestaat tussen geven en nemen en dat loyaliteit niet overbelast raakt, zoals wanneer een kind het huishouden draaiende moet houden.

Verticale loyaliteit werkt ook door in de normen en waarden die ons leven vormgeven. Ook als we denken dat die ouderlijke normen helemaal geen rol spelen, of als we het juist heel anders willen doen dan onze ouders. Onze keuzes worden gekleurd door wat we van huis hebben meegekregen aan opdrachten en verwachtingen.

Deze laatste gedachte vinden we terug in Wapenveld (april 2006) waarin Wim H. Dekker en Kees Guijt spreken met dr. Bas Levering universitair docent en onderzoeker pedagogiek aan de Universiteit van Utrecht. Het thema van de morele opvoeding loopt als een rode draad door het werk van Levering heen. In zijn ogen is dat het hart van de opvoeding. Normen en waarden en regels die mensen aangereikt krijgen in de opvoeding zorgen er niet direct voor dat ze moreel voorbeeldig zullen handelen, („regels zijn maar regels”).

Wel werken ze door in de beslissingen die mensen nemen: ze vormen de achtergrond waartegen keuzes gemaakt worden. Het laat zien dat je je positie ten opzichte van het waardekader uit de opvoeding moet bepalen.

Levering schetst hoe ingrijpend het is als een kind niet door zijn ouders erkend wordt, als de ouders niet van het kind houden en tot welke spanningen dit leidt in de beleving van loyaliteit. Tot echte identiteitsontwikkeling komt het kind dan maar moeizaam. Hij schetst het levensverhaal van iemand die de onontkoombare behoefte aan erkenning van zijn vader niet kreeg. Aan het eind van diens leven gaat de man echter zijn vader verzorgen. Hij geeft hem als het ware wat hijzelf nooit gekregen heeft. Een frappant voorbeeld van het gedachtegoed van Nagy: verticale loyaliteit duurt levenslang.

Drs. M. Burggraaf, voormalig voorzitter van het college van bestuur van de Christelijke Hogeschool Ede