”Tod eines Kritikers”
Auteur: Martin Walser
Uitgeverij: Suhrkamp Verlag
Frankfurt am Main, 2002
ISBN 3 518 41378 3
Pagina’s: 219
Prijs: € 19,90. De roman ”Tod eines Kritikers” van de thans 75-jarige Duitse schrijver Martin Walser wierp lang voor de feitelijke publicatie zijn schaduw vooruit. De roman zou een onverhulde aanval op de invloedrijke literatuurcriticus Marcel Reich-Ranicki zijn en zelfs een antisemitisch karakter hebben door het bevestigende gebruik van de door Adolf Hitler in 1939 aan het adres van Polen uitgesproken zin: „Ab heute Nacht Null Uhr wird zurückgeschlagen.”

Inmiddels is de roman echt verschenen en kan iedere lezer met gezond verstand zelf beoordelen of de vroege verwijten terecht waren of dat de veroordeling van de roman op drijfzand berust. Mijn oordeel is dat ”Tod eines Kritikers” helemaal niets met een antisemitische gezindheid van doen heeft. De uitgever had zich uiteraard geen effectievere reclame voor zijn product kunnen voorstellen dan wat nu is gebeurd. Interessant is deze gang van zaken voor de manier waarop in Duitsland de literatuur aan de man wordt gebracht. Voor het begrijpen van de roman is de commotie van nul en generlei waarde. Mogelijk zijn zelfs vele lezers teleurgesteld, nu blijkt dat er weinig spektakel te beleven valt.

”Tod eines Kritikers” is gedeeltelijk als een sleutelroman te beschouwen. Een van de hoofdpersonages is de gevreesde criticus André Ehrl-König. Je hoeft niet bijster snugger te zijn om in deze naam en nog meer in de manier van optreden en spreken van Ehrl-König de in Duitsland alom bekende contouren van de oorspronkelijk Pools-Joodse literatuurrecensent Marcel Reich-Ranicki te ontwaren. Reich-Ranicki kon met zijn literatuurprogramma op de televisie, ”Literarisches Quartett”, een reputatie maken of breken. Cees Nooteboom bijvoorbeeld is door hem de hemel in geprezen, met het gevolg dat de destijds in Nederland nauwelijks gewaardeerde Nooteboom in Duitsland tot een nationale bekendheid uitgroeide. Boorde ”Literaturpapst” Reich-Ranicki een nieuwe roman de grond in, dan was dat bijna een nationale veroordeling. Uiteraard was dat een zeer ongezonde situatie en over deze situatie gaat ”Tod eines Kritikers”.

Bebloede trui
Ik leg de nadruk op de situatie van de literatuurkritiek in Walsers werk om duidelijk te maken dat het om een cultureel verschijnsel gaat en dat de roman het niet op de mens Marcel Reich-Ranicki maar op een dictatoriale vorm van literatuurkritiek heeft gemunt. In ”Tod eines Kritikers” rijst een hooglopend conflict tussen de romanschrijver Hans Lach en de criticus André Ehrl-König. In zijn televisieprogramma ”Sprechstunde” heeft Ehrl-König Lachs nieuwste roman (titel in het Nederlands: ”Meisje zonder teennagels”) volledig afgekraakt. Op het gebruikelijke feestje bij uitgever Ludwig Pilgrim na de uitzending attaqueert Lach met verbale middelen de demon achter deze literaire moord. Op de parkeerplaats bij het huis van Lachs uitgever wordt later de bebloede trui van de zelf onvindbare Ehrl-König aangetroffen. De conclusie van de politie luidt dat Lach zijn kwelgeest heeft vermoord en het lijk ergens heeft begraven. Lach wordt op verdenking van moord gearresteerd.

De roman begint op het moment dat de in Amsterdam verblijvende Michael Landolf hoort welk drama zich in München heeft afgespeeld. Landolf besluit zijn bezoek aan een Nederlandse verzamelaar van mystieke en alchemistische boeken, Joost Ritman, te beëindigen en naar München terug te reizen om daar zijn vriend Hans Lach bij te staan.

Landolf beschouwt het als zijn plicht te bewijzen dat Hans Lach de criticus Ehrl-König onmogelijk kan hebben vermoord. Daartoe neemt hij contact op met de mensen die op de bewuste avond de ruzie tussen Lach en Ehrl-König van nabij hebben kunnen volgen. In het eerste deel van de roman -”Verstrickung”- bezoeken we als lezers een waaier van figuren die allen een mening over het gebeurde en vooral over de gevreesde criticus hebben. De interessantste informant is de aristocraat Rainer Heiner Henkel, arachnoloog, dat wil zeggen deskundige op het gebied van spinnen.

Of de onschuld van Hans Lach door de gevoerde gesprekken in zicht komt, valt te betwijfelen. Wat wel gebeurt, is dat de lezer zich bewust wordt van het web van intriges, roddel en laster dat dit literaire en wetenschappelijke wereldje beheerst. De bewuste zin van Hitler is tijdens de verhitte avond vermoedelijk niet eens gevallen. Waarheid en leugen lopen door elkaar. Niet iedere getuige is boeiend, maar Rainer Heiner Henkel is op een meesterlijke manier getypeerd. Die meesterhand van de verteller is ook zichtbaar wanneer Ehrl-König al sprekend ten tonele wordt gevoerd. Hij heeft de onhebbelijkheid om een extra ”e” aan woorden en namen toe te voegen. In plaats van ”Freund” heeft hij het over ”Fereund Lach”. Volgens Ehrl-König is de hoofdpersoon van Lachs roman (het bewuste meisje) een ”bescheränkte Weibsperson”. Zijn totaaloordeel over de roman luidt dat hij liever het telefoonboek las dan dit vervelende boek.

Gekwelde schrijver
”Tod eines Kritikers” heeft aanvankelijk veel weg van een kritische doorlichting van de wereld van schrijven, uitgeven en kritiseren. Dat zou voor mij ook voldoende zijn geweest. Martin Walser, de verteller achter de ikverteller Landolf, verlegt echter het accent in de loop van de roman. Wat elke tweede lezer al vermoedde, blijkt waar te zijn: Ehrl-König is helemaal niet vermoord. Het bloed is van een bloedneus afkomstig. Hij is een paar weken op een kasteel ondergronds gegaan. De vermeende dood van een hoofdpersonage doet sterk denken aan Walsers roman ”Ein fliehendes Pferd” uit 1978. In die roman gaat het om het verschil tussen schijn en zijn en om de onoprechte rol die mensen ten opzichte van elkaar spelen.

Was Ehrl-König maar het hoofdpersonage gebleven. Het beeld van de criticus vervaagt echter meer en meer en maakt plaats voor een toenemende belangstelling van Landolf voor het schrijverschap van Hans Lach. Inmiddels is Lach in een psychiatrische inrichting opgenomen. Lachs geestelijke ontreddering is maar voor een klein deel toe te schrijven aan de meedogenloze literaire executies van Ehrl-König. In Lach zelf is een destructieve en gelijktijdig creatieve kracht werkzaam die niet door de met humor gelardeerde, venijnige oordelen van de criticus te begrijpen valt. Zijn bekentenis van de moord die geen moord blijkt te zijn zegt iets over de duistere krochten van zijn eigen ziel. Voor de lezer is het echter moeilijk om de overgang van satire op het literaire leven in Duitsland naar de benadering van een geestelijk gekwelde schrijver met hart en ziel mee te beleven.

Mijn verwarring als lezer werd nog groter in het laatste gedeelte van de roman, dat de titel ”Verklärung”, dat wil zeggen ”verheerlijking”, draagt. Zelf moet ik bij het woord ”Verklärung” onmiddellijk aan Christus denken. Merkwaardig genoeg wordt juist de kwelgeest Ehrl-König met Christus vergeleken, omdat hij de oproep van Christus om tussen ja en nee helder te onderscheiden in zijn literatuurkritieken zou hebben waargemaakt. Ehrl-König weet natuurlijk zelf ook wel dat dit op de rand van de blasfemie balanceert. Maar belangrijker nog, deze vergelijking helpt ons niets verder bij het laatste hoofdstuk. Nu lijkt Michael Landolf opeens verwarrend veel op zijn vriend Hans Lach. Of heeft de mogelijk uit de inrichting ontslagen Lach de identiteit van Landolf aangenomen? Het is alsof de verteller de draad van zijn roman is kwijtgeraakt en we nu de rafels zelf aan elkaar moeten knopen.

Antisemitisme
In de gedeelten van ”Tod eines Kritikers” waarin de harteloze en autoritaire praktijk van de literaire kritiek in Duitsland aan de orde komt, heb ik veel waardevols gevonden. De vage geschiedenis rondom de schrijver Hans Lach vind ik daarentegen niet geslaagd. Van antisemitisme is in deze roman geen spoor te vinden. Het is juist opmerkelijk dat over een criticus van Joodse herkomst vanuit algemeen ethische vragen met betrekking tot de zuiverheid en onafhankelijkheid van het oordeel wordt verteld. Uiteraard zal Marcel Reich-Ranicki zich in André Ehrl-König herkennen. Maar niet anders dan als criticus en absoluut niet vanuit zijn voorouders.