Het mediaspektakel rond de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV) is tot bedaren gekomen. Het is de hoogste tijd voor een nuchtere theologische bezinning op deze vertaling. Daaraan wil ”De beproeving. Over de nieuwe bijbelvertaling” een zinvolle bijdrage leveren. ”De beproeving” is deel 15 uit de Bijbels-theologische en dogmatische serie ”Om het Levende Woord”. De serie verschijnt onder auspiciën van de Stichting Breukelman, die in 1993 werd opgericht en zich met name bezighoudt met de nalatenschap van Frans Breukelman (1916-1993). Breukelman heeft met studies over de Bijbelse grondwoorden, het Bijbelboek Genesis en over het Evangelie naar Matthéüs school gemaakt.

”Beproeving” bevat de nadere uitwerkingen van de referaten en coreferaten van de in mei 2005 gehouden conferentie ”Bijbelvertaling als theologische beslissing”. „Met deze bundel willen wij de gemeente toerusten voor haar beproeving van de nieuwe bijbelvertaling”, stelt de redactie. Ze wil met deze bundel, ook door middel van reacties op de referaten, het gesprek aangaan over de NBV, een uitgave van het Nederlands Bijbelgenootschap in Haarlem en de Katholieke Bijbelstichting in Den Bosch. Traditiegetrouw is de eerste bijdrage er een van Breukelman. Deze gaat over de moeder van de zonen van Zebedeüs, een exegese van Matthéüs 20:17-34.

Onmogelijk
Rochus Zuurmond levert de meest omvangrijke bijdrage met ”Goed vertalen. Wat bij een gesprek over bijbelvertaling ter sprake kan komen”. Door het brede spectrum van onderwerpen dat aan de orde komt, is het vaak meer aanstippen dan uitwerken. De koers is echter wel duidelijk en mijns inziens vaak overtuigend.

Het idiolect vertalen is voor Zuurmond leidend principe. Idiolect vertalen houdt rekening met de nauwe band die er bestaat tussen vorm en inhoud. Als de betekenis van een woord wordt bepaald door de relatie tot andere woorden, dan dienen in de vertaling de essentiële samenhangen binnen een tekst zo getrouw mogelijk te worden overgebracht. Een honderd procent vertaling is niet mogelijk. Een vertaler doet iets wat strikt genomen onmogelijk is en dient zich bewust te zijn van de eigen vooronderstellingen.

Zuurmond vraagt terecht aandacht voor het aspect van verwondering en eerbied inzake de tekst. De vertaler moet ontdekken wat in de vertaling als invariant (onveranderlijk) in ieder geval moet worden meegenomen. Daarbij moeten uiteindelijk de tekst en de specifieke kwaliteit van die tekst zelf de doorslag geven.

Ook de verhouding tussen taal en tekst krijgt aandacht. Zuurmond stelt dat de theoretische vooronderstellingen het kader vormen waarbinnen een tekst wordt vertaald. Hij vraagt aandacht voor het grote geheel van de tekst waarbij het ”vreemde” niet moet worden gladgestreken. Voor hem staat vast: „De tekst behoudt dus het primaat.”

De binnentekstuele werkelijkheid moet het volle pond krijgen, waarbij inhoudelijke en formele aspecten alle aandacht verdienen. De goede vertaler zal daarbij volgens Zuurmond „kiezen voor de vertaling die zoveel mogelijk door de grondtekst opgeroepen interpretaties open laat.”

Kosmos
Wat het vertalen van de Bijbel betreft, kiest Zuurmond ervoor om, zo goed en zo kwaad als dat gaat, de gehele ”kosmos” van elkaar bepalende woorden en zinnen over te brengen. Dat noemt hij „het programma van een idiolecte vertaling.” Daarbij is aandacht voor de literaire en theologische aspecten van de tekst onontbeerlijk, ook al beweert men dat er geen theologische vooronderstellingen bij het vertalen worden gehanteerd.

Naarmate de bijdrage van Zuurmond vordert, wordt de toon van het artikel scherper. Dat geldt vooral rond de onderdelen ”Niet ter zake doende argumenten” en ”Nogmaals de Nieuwe Bijbel Vertaling”. Het geheel loopt uit op een niet mis te verstane, hartgrondige waarschuwing tegen deze vertaling en de mogelijk rampzalige gevolgen voor het sola Scriptura.

In zijn bijdrage over opstanding signaleert Nico T. Bakker in de NBV een manco bij de vertaling van Lukas 2 en Lukas 24, het ontbreken van de uitdrukking ”en het geschiedde”. Ad van Nieuwpoort geeft als kernpunt van zijn kritiek op de NBV-vertalers dat de theologische strekking van Lukas, reeds in de vertaling van de proloog op het Evangelie, wordt miskend. Men veronachtzaamt de stijlwisseling na Lukas 1:4 en heeft onvoldoende aandacht voor de lukaanse inleiding in de woordwereld van het Oude Testament. Van Nieuwpoort toont aan dat de NBV-vertalers hier ontrouw zijn aan de eigen criteria.

Luther
Het verweer van Richtsje Abma op de bovengenoemde bijdrage komt nauwelijks verder dan een verwijzing naar de heel andere situatie waarin we thans verkeren en een mijns inziens bedenkelijk spelen met de verhouding woord en geest. Dit doet niet echt recht aan de essentie van de geleverde kritiek op de NBV.

In zijn bijdrage gaat Reeling Brouwer in op Luthers vertaling van Romeinen 3:28 en diens vertaalprincipes en confronteert die met de gereformeerde vertaaltraditie. Luther worstelde reeds met vragen als: Hoe vrij mag een vertaling zijn omwille van een betere verstaanbaarheid? Waar heeft de vertaler zich zo veel mogelijk heel nauw aan de letter te houden vanwege het theologische belang ervan? De zorgvuldige waarborging van de oorspronkelijke tekst en de wijzen van spreken van de oorspronkelijke talen is bij de Statenvertaling het belangrijkste uitgangspunt geweest, volgens de opdracht van de Dordtse Synode (1618-1619). In zijn reactie wijst ir. J. van der Graaf op het belang van vertaling en doorvertaling en met name de rol van de vroomheid.

Het tweede deel van de bundel bevat zestien korte bijdragen over leeservaringen met de Nieuwe Bijbelvertaling.

Eenheid van de Schrift
Dit boek wil stem en tegenstem laten klinken. Een aantal argumenten van vertolkers van de stem voor de NBV gaat helaas niet adequaat in op de aangedragen argumenten. De opmerkzame lezer ontdekt daarbij zo hier en daar motieven die een gereformeerde visie op de Schrift weerspreken. Dan proeft men dat er bij sommige verdedigers van de NBV te weinig oog is voor de eenheid van de Schrift en het openbaringskarakter ervan.

Nu zou zich de vraag op kunnen dringen: Is bijval voor deze bundel uit de Amsterdamse school een verlegenheidsoplossing van een gefrustreerde minderheid van gereformeerde theologen die (grote) moeite houden met de NBV? Wie dat denkt, doet tekort aan de essentie van de materie. Er ligt in deze bundel goed en verifieerbaar materiaal op tafel dat op niveau tegenspel biedt en als zodanig gedegen overweging en vaak bijval verdient op inhoudelijke gronden. Dat valt vooral op rond gedeelten uit het Evangelie naar de beschrijving van Lukas.

We dienen dan ook deze tegenstem te waarderen en te honoreren. Want er staat in de beproeving van de NBV veel op het spel. Het is meer dan een taalkundig-literaire discussie over vertaalprincipes; het raakt evenzeer de omgang met en waardering van de grondtekst van de godsopenbaring en daarmee binnen kortere of langere tijd het hart van de eredienst. De verkondiging als bron voor gereformeerd kerk-zijn in het heden is er immers evenzeer mee gemoeid. Naar ik vrees kon de tegenstem van Zuurmond wel eens profetischer zijn dan menigeen nu gelooft: „Wanneer de Kerk deze vertaling als kanselbijbel gaat gebruiken is de Bijbelse verkondiging in gevaar.” Hij wijst dan op de noodzaak van goed opgeleide predikanten die de grondtalen beheersen. Zuurmond is bevreesd voor een oppervlakkige en vlotte omgang met de vertaling door ”socio-dominees”, met desastreuze gevolgen.

Al twijfel ik niet aan de oprechte bedoelingen van zeer velen die bij de NBV betrokken zijn, ik kan me persoonlijk nog niet aan de indruk onttrekken dat, als we dieper gaan beproeven, ’Amsterdam’ wel eens gereformeerder kon blijken te zijn dan ’Haarlem’.