Wist Albert Speer van de Holocaust of wist hij het niet? De architect en minister van bewapening in nazi-Duitsland heeft zelf altijd ontkend. De 80-jarige Duitse journalist en historicus Joachim Fest schreef opnieuw een boek over Speer, waarin de schrijver zelf een erg belangrijke rol in neemt. Speer is wel de lievelingsminister van Hitler genoemd. Deelden de twee aanvankelijk een grote liefde voor architectuur, tijdens de oorlog werd Speer benoemd tot minister van bewapening. Die rol zou hij tot het einde van de oorlog blijven bekleden. Hoewel Speer zichzelf apolitiek noemde, waagde hij bizar genoeg eind april 1945 zijn leven voor een afscheidsbezoek aan Hitler. Na de oorlog verdween Speer twintig jaar achter de tralies van gevangenis Spandau.

Na zijn gevangenschap besloot de voormalige minister zijn memoires te schrijven. In die tijd ontmoette Fest Speer voor het eerst. Samen met Wolf Jobst Siedler werkte Fest mee aan de uitgave van Speers ”Herinneringen” en later ook aan de zogenaamde Spandaudagboeken. In ”Onbeantwoordbare vragen” werkt Fest de aantekeningen uit die hij in de loop van de jaren 1966 tot 1981 heeft gemaakt tijdens de vele gesprekken met Speer.

Het boek is een zoektocht naar de ware persoon van Speer, die zich niet zo makkelijk laat vastleggen. „„Beste mijnheer Fest”, zei hij toen, „u moet me niet telkens weer zulke onbeantwoordbare vragen stellen.””

Model voor Duitser
In het voorwoord schrijft Fest: „Toen al had ik de indruk dat Speers levensweg, met alle illusies, valse sentimenten en morele overtuigingen die erbij hoorden, heel veel representatiever was dan hij zelf ooit heeft begrepen, en dat die levensweg een belangrijk facet toevoegt aan het beeld van de Duitse verwarring die Hitler mogelijk en misschien zelfs bijna onvermijdelijk heeft gemaakt.” Misschien is die zin wel de meest cruciale passage uit het boek. Speer als model voor de Duitser die gewoon zijn plicht deed en van niets wist of wilde weten.

Zoals van een journalist en historicus als Fest mag worden verwacht, is het boek erg toegankelijk. Slechts een enkele keer bezondigt de schrijver zich aan typisch Duits-wetenschappelijke ’oerwoudzinnen’, waarin de lezer verstrikt raakt. Wordt er nog een tweede druk van het boek uitgegeven, dan zou het geen kwaad kunnen de spelling nog een keer te controleren. Er staan nogal wat foutjes in het boek, zoals ”de” in plaats van ”te” en ”Sieder” in plaats van ”Siedler”.

Achterin het boek is een chronologie van het leven van Speer opgenomen. Dat is erg handig, maar toch moet de lezer flink wat basiskennis in huis hebben om het boek te kunnen volgen. Wat dat betreft, had het geen kwaad gekund als voetnoten een toelichting gaven op de tekst. Om een voorbeeld te noemen: niet ieder lezer zal weten wie Sauckel, Kaufmann en Bürckel waren.

Fest is erg nadrukkelijk aanwezig in zijn boek. Dat is aan de ene kant begrijpelijk -het gaat om het verslag van zijn gesprekken met Speer- maar een beetje minder had wel gekund.

Een aantal keren staat tussen haakje een passage die begint met ”Toevoeging” of ”Aanvulling”. In die alinea’s probeert Fest zijn gelijk te halen in de discussies met collega-historici, zoals Erich Goldhagen en Gitta Sereny. Die passages doen zonder meer afbreuk aan het boek: Fest wil het laatste woord.

’Het’
Het boek verscheen vorig jaar in Duitsland. Dat betekent dat het antwoord op de grote vraag - wist hij ’het’ of niet? - wellicht duidelijk geformuleerd had kunnen worden. De Frankfurter Allgemeine Zeitung publiceerde begin vorig jaar een aantal documenten waaruit onomstotelijk zou blijken dat Speer ’het’ wist. Het zou de waarde van het boek hebben vergroot als Fest die documenten had geanalyseerd en daar zijn oordeel over had gegeven, bijvoorbeeld in het voorwoord. Dan waren de gesprekken met Speer nog steeds onbevredigend geweest, maar had de lezer wellicht minder onbeantwoordbare vragen overgehouden.