We hebben in de politiek uiterst curieuze maanden achter de rug. De opkomst van het fenomeen Fortuyn leidde tot een revolutionaire stembusuitslag, die een nieuwe politieke groepering in één klap 26 zetels opleverde. Maar die periode van opwinding en onrust werd gevolgd door een formatieperiode die nu al is gekarakteriseerd als een van de saaiste ooit. De heren Balkenende, Herben en Zalm wisten iedere dag wel een nieuwe doorbraak te melden. De besprekingen verliepen uiterst ontspannen. Er braken geen ruzies uit, er werden geen deuren dichtgeslagen. Dat viel mee, of tegen, afhankelijk van de mate waarin iemand geporteerd is van Fortuyns uitspraken over de rokende puinhoop waarin Nederland was veranderd en de radicale maatregelen die nodig waren voor de wederopbouw van het vaderland.

Voor een antwoord op de vraag of dit kabinet „anders en beter” (Balkenende) wordt, moeten we eerst nog eens terug naar de discussie die tijdens de campagne is gevoerd over de staat van de natie. Er was een groep, geleid door Fortuyn, die op allerlei gruwelijke misstanden wees. Tekorten hier, uitwassen daar, onveiligheid, criminaliteit, een politieke elite die zich van de kiezers had vervreemd en niet meer de juiste prioriteiten stelde.

Er was ook een groep die zei dat het allemaal wel mee viel, de successen van de afgelopen jaren benadrukte -vooral op financieel-economisch gebied- en de kiezers vroeg nog even wat geduld te hebben zodat ”de politiek” ook de nog resterende problemen kon oplossen.

Deze groep voelde zich gesteund door een onderzoek van het liberale weekblad The Economist, dat in een uitvoerige reportage over Nederland tot de conclusie kwam dat de Nederlanders in hun uitingen van ontevredenheid op verwende kinderen leken die niet meer wisten wat ze voor hun verjaardag moesten vragen.

Maar het belangrijkste probleem was dat niet een van beide kampen gelijk had, maar dat ze allebei gelijk hadden. Alleen politici die hun klassieken niet kennen, kunnen door de paradox van overvloed en ontevredenheid in verwarring zijn gebracht.

Anderen hebben aan de Franse politiek filosoof Alexis de Tocqueville (1805-1858) gedacht, beroemd om zijn boek over ”Democratie in Amerika”. De Tocqueville was een aristocraat, die de democratisering van de moderne wereld als een onvermijdelijk proces accepteerde, maar tegelijkertijd -en dat maakt zijn werk zo belangrijk- oog had voor de schaduwzijden van deze omwenteling.

Een van die schaduwzijden van de overgang van een aristocratische naar een democratische samenleving is het gevolg van het gegeven dat de aristocratische samenleving ordelijk en statisch was en de democratische onrustig en dynamisch. In de oude samenleving had iedereen zijn vaste plaats en identiteit. Wie voor een dubbeltje was geboren, werd geen kwartje en diende daar ook niet naar te streven. In de moderne samenleving staat alles in principe voor iedereen open. Dat leidt tot een voortdurende vermenigvuldiging van behoeften en ontketent een tomeloze ambitie en rusteloosheid.

Liberalen hebben deze verandering als een belangrijke verworvenheid toegejuicht. Een vrije markt en concurrentie zijn immers de nimmer haperende motoren voor economische groei. De Tocqueville -die in zijn visie op de mens sterk beïnvloed was door Blaise Pascal- zag echter ook dat de nieuwe orde een nadelig effect op het individu moest hebben. Zij wekt verwachtingen die zij ook weer tenietdoet. Wie wat heeft bereikt, heeft zoveel andere zaken nog niet bereikt. Teleurstelling en frustratie nemen bezit van de menselijke ziel, zo waarschuwde De Tocqueville. De ”revolutie van stijgende verwachtingen” leidt tot onrust en ontevredenheid, altijd, hoe goed men het ook heeft.

Het grote probleem is dat politici vooruitgang zijn gaan beloven. De staat heeft zich de middelen toegeëigend die een samenleving van vrijheid en gelijkheid dichterbij moest brengen. De politiek heeft zich als het ware losgemaakt van de samenleving en de taak op zich genomen om als een vadertje voor haar onderdanen te zorgen. En heeft daarmee verwachtingen gewekt die geen enkele overheid ooit waar kan maken.

Dat hebben we de afgelopen maanden in alle hevigheid gezien. En het verfrissende van het ”strategisch document” dat deze week naar buiten is gekomen, is de -laten we zeggen- nieuwe nuchterheid die eruit spreekt. Nederland heeft op te grote voet geleefd -stellen Balkenende, Zalm en Herben vast- en burgers moeten zich offers gaan getroosten. Een cultuur die gedomineerd werd door rechten -zelfs sociale- moet weer leren leven met zoiets als plichten. En de overheid moet weer de juiste prioriteiten stellen. Orde en veiligheid eerst. Dat steekt weldadig af bij de vorige kabinetsperiode toen de minister van Justitie zei dat zijn ambtenaren zo druk waren geweest met het regelen van het homohuwelijk (een grachtengordelspeeltje dat het overgrote deel van de bevolking koud liet) dat zij geen tijd hadden gehad voor criminaliteitsbestrijding.

Daar komt nog bij dat het nieuwe kabinet in wording verantwoordelijkheden terug wil geven aan de samenleving. Het is duidelijk uit op een revitalisering van kerninstituties als het gezin en van andere sociale verbanden. Ook dat is van groot belang. Frustraties en ontevredenheid blijven beheersbaar zolang mensen zich in het gareel van instituties voegen. Waar die wegvallen -en zij zijn de afgelopen decennia danig verzwakt geraakt- leiden die frustraties tot ongebreidelde emoties en gênante oprispingen van irrationaliteit waarvan Nederland na de dood van Fortuyn getuige is geweest.

Dit kabinet wordt dus „anders”, al is het maar qua inzet. Of het ook „beter” wordt? Dat staat natuurlijk nog te bezien. En er blijft altijd wat te zeuren over, weten wij sinds De Tocqueville.