Smaadschriften te koop
Eigenlijk zit er weinig verschil tussen een sensatieverhaal van de hedendaagse boulevardpers over de toekomstige koning Willem IV en een antikoningsgezind pamflet uit de negentiende eeuw over koning Willem III. Niet zelden handelen beiden over de al dan niet erotische escapades van een vorstentelg. Dat blijkt tenminste uit een publicatie van uitgeverij Aspekt uit Baarn. Aspekt vindt de tijd rijp om een oude brochure opnieuw het licht te doen zien. Sinds begin juni ligt ”Willem III Koning gorilla” te koop in de winkels.
Het heeft allemaal te maken met een brochure die in februari 1887 in Den Haag verscheen onder de titel ”Uit het Leven van Koning Gorilla”. Het pamflet veroorzaakte de nodige beroering. Hoewel niet bij name genoemd, was meteen duidelijk dat met de Afrikaanse aap koning Willem III werd bedoeld. Willem III was de vader van koningin Wilhelmina. Het huwelijk tussen hem en Sophie liet te wensen over. Na haar dood trouwde hij met de veel jongere Emma, bij wie hij dochter Wilhelmina kreeg. Daarmee was het voortbestaan van de Oranje-dynastie verzekerd.
Behalve de nodige aanhang had Willem III veel tegenstanders. Die bevonden zich vooral in het socialistische kamp van onder anderen leidsman Domela Nieuwenhuis. De levenswijze van Willem III was eerlijk gezegd bepaald niet om over naar huis te schrijven. De man, hoewel gekroond koning, reed nogal eens een scheve schaats. Dat was iets wat zijn vijanden dankbaar aangrepen en dan nog wel met verbaal grof geschut - de Bond tegen het vloeken was een eeuw geleden geen overbodige luxe geweest.
Het was een zeer roerige tijd waarin het schotschrift uitwaaierde over de straten. Voor het eerst in de geschiedenis van Nederland deed de felrepublikeinse en -socialistische beweging van zich horen. Uit de koker van deze kring kwam ”Uit het Leven van Koning Gorilla” op de markt terecht. Het smaadschrift vloog als een warm broodje over de toonbank. Maar vrienden en sympathisanten van ”Willempje” grepen de verschijning van het boekje aan om de socialisten te mishandelen en de ruiten van ’rode’ boekwinkels -zoals die van Karel Antonie Bos- in te slaan.
Waarom maakt Aspekt met de integrale herdruk aangevuld met een inleiding en annotaties van Dennis Bos dit geruchtmakende pamflet opnieuw toegankelijk voor het brede publiek? „Omdat het niet meer in de handel verkrijgbaar is”, licht Dennis Bos persoonlijk toe. Hij is historicus en vorig jaar gepromoveerd op de socialistische beweging in Amsterdam in de negentiende eeuw. Voor de uitgave baseerde hij zich op een tekst die bij de Universiteit van Amsterdam in het archief ligt. „Het idee ontstond rond de verloving van prins Willem-Alexander”, vertelt Bos. „Het pamflet was het grootste mediasucces van de socialisten in de negentiende eeuw. De inhoud is een mengvorm van politieke stellingneming en volkscultuur. Historisch bezien heeft het immense gevolgen gehad. Het laat iets zien van de taal van de straat.”
Bos stelt dat deze uiting van onverholen anti-Oranje-sentimenten op een langere traditie stoelde. Ook in de tijd van de Franse Revolutie gaven de patriotten blijk van hun republikeinse opvattingen. Rond de Europese woelingen van 1840 ging het net zo toe. Het jaar 1887 was in die zin uniek dat het geschrift op zo grote schaal werd verspreid. Degene die geen cent had, kreeg het gewoon voor niets.
Er zit ook iets dubbels in het republikeinse offensief van de socialisten, vult Bos aan. „Enerzijds berustte de inhoud van ”Koning Gorilla” op sociaal onrecht dat moest worden aangekaart. Anderzijds stond het bol van seksuele toespelingen. Het was voornamelijk de deftige elite die werd beticht van onzedelijkheid en schandvlekkerij. Mede door het hoog prikkelende gehalte ging men het pamflet met rode oortjes lezen. In die zin was de Nieuwe Revu bij ons in de jaren zeventig -sport, seks en socialisme- niet veel anders getint.”
”Uit het Leven van Koning Gorilla” maakte veel herdrukken mee, zoals rond 1900, 1966 (het trouwjaar van koningin Beatrix en prins Claus) en 1987 (honderd jaar na dato, een uitgave die weinig belangstelling trok). Dennis Bos bracht zijn publicatie onder bij uitgeverij Aspekt. Ter informatie zij vermeld dat Aspekt grossiert in scabreuze Oranje-lectuur. De historicus J. G. Kikkert bracht bij de Baarnse uitgever enkele werken onder, zoals ”Oranjebitter, Oranjeboven”. ”Oranjebastaarden” van Hanno de Jong beleefde er een herdruk.
Concluderend kan worden gesteld dat er sprake is van een opmerkelijke verfijning van de verdedigingstechnieken van het Oranjehuis. Prins Claus gaat dezer dagen het gevecht aan met een pulpblad tegen een artikel waarin hij op onheuse wijze te kijk werd gezet. Hij doet dat op correcte en fatsoenlijke wijze: juridisch. Iets meer dan een eeuw geleden schroomde het Oranjehuis niet via via de verdediging met hardere hand aan te voeren. Het mobiliseerde de prinsgezinden om de republikeinen het leven zuur te maken, desnoods met geweld. De inhoud daarentegen van geruchtmakende pamfletten als ”Koning Gorilla” bleef onveranderd. Strooi een flinke brok seks, wat decolletés en andere SBS6-ingrediënten in een pan en tel uit je winst.
N.a.v. ”Willem III Koning gorilla”, ingeleid door Dennis Bos; uitg. Aspekt, Baarn, 2002; ISBN 90 5911 023 4, 128 blz.; € 14,98.
