Wie die boete moet opleggen, is nog onzeker. Het advies noemt de inspectie van het onderwijs als de instantie die dit moet doen. Anderen stellen dat alleen de minister zo’n boete kan opleggen. Als het advies beleid wordt, zal in ieder geval de inspectie, met de onderzoeken die ze pleegt, een belangrijke rol in dit traject gaan spelen.De rol van de inspectie is overigens vaak gewijzigd. Van direct toezicht tot toezicht op afstand, van administratief toezicht tot toezicht op basis van observaties.

In Pedagogische Studiën (jaargang 82, nummer 6, 2005) geven de onderzoekers I. F. de Wolf en F. J. G. Jansens een overzicht van studies over effecten en neveneffecten van inspecties in het onderwijs. Onderzoek naar (neven)effecten van controlemechanismen is vanuit maatschappelijk perspectief relevant. Dit heeft alles van doen met de sterke toename van het aantal controlemechanismen. Men spreekt wel van ”the audit society” waarin we verkeren. Alles moet gecontroleerd worden.

De belangrijkste twee openbare controlemechanismen in het onderwijs zijn inspecties en verantwoording op grond van prestatie-indicatoren. Het onderzoek geeft aan wat, op grond van nationale en internationale studies, bekend is over de effecten en neveneffecten van inspectiebezoeken en prestatie-indicatoren in het onderwijs.

Inspectiebezoeken hebben tot taak toezicht uit te oefenen op de kwaliteit van scholen, hierover te rapporteren en de kwaliteit te stimuleren. Een beoogd effect is het waarborgen van de onderwijskwaliteit, oftewel zorgen dat zo veel mogelijk scholen voldoen aan een minimumniveau.

Een tweede beoogd effect betreft naleving van wet- en regelgeving. De onderwijsinspectie dient ervoor te zorgen dat onderwijsinstellingen zich aan de wet houden.

Een derde beoogd effect van inspectietoezicht is kwaliteitsverbetering. Inspectiebezoeken leiden naar verwachting tot verbetertrajecten op scholen, welke vervolgens resulteren in kwaliteitsverbetering. Verantwoording op grond van prestatie-indicatoren beoogt deels hetzelfde effect als inspectietoezicht. Ook hierbij gaat het om zo veel mogelijk waarborgen van onderwijskwaliteit en om kwaliteitsverbetering. Publicatie van prestatie-indicatoren leidt er namelijk toe dat scholen zich gaan verantwoorden, ouders beter geïnformeerd zijn en scholen gericht kunnen aanspreken op zwakke punten. Ook kunnen prestatie-indicatoren gebruikt worden voor schoolkeuze en de scholen kunnen de indicatoren gebruiken om inzicht te verkrijgen in de positionering van de eigen school.

In Nederland controleert de overheid de kwaliteit van scholen voornamelijk via het toezicht door de inspectie. Daarnaast publiceert de inspectie kwaliteitsinformatie over scholen in de vorm van kwaliteitskaarten

Naast directe effecten veroorzaken controlemechanismen ook neveneffecten die gewenst of ongewenst kunnen zijn. Het artikel geeft aan dat vele soorten ongewenste neveneffecten kunnen optreden. Vele hiervan hebben betrekking op strategisch gedrag van scholen, het ’oppoetsen’ van scholen om beter beoordeeld te worden. Daarnaast bestaan er mogelijke neveneffecten als stress waardoor ziekteverzuim ontstaat.

De onderzoekers komen op grond van een analyse van internationale studies tot drie conclusies. In de eerste plaats: inspectiebezoeken sorteren een positief effect. Dit positieve effect is vooral waar te nemen inzake kwaliteitsverbetering van scholen, zoals gedragsbeïnvloeding en beleidsverandering. Echter niet inzake de andere beoogde effecten, zoals de waarborgfunctie en het naleven van wet- en regelgeving.

Verder heeft de publicatie van prestatie-indicatoren een positief effect op de leerresultaten. Het verwachte effect op de relatie met schoolkeuzegedrag is echter niet gevonden.

In de derde plaats bestaat er inderdaad een aantal neveneffecten, zoals bewust strategisch gedrag.

Tenslotte is de vraag relevant welk controlesysteem op welke punten het best werkt. De onderzoekers geven als voorzichtige conclusie dat inspectietoezicht lijkt te resulteren in kwaliteitsverbetering, al leidt dit niet tot hogere leerresultaten en is er tevens sprake van negatieve stress als neveneffect. Publicatie van prestatie-indicatoren lijkt wel tot verbetering van leerresultaten te leiden, al kan dit ook een gevolg zijn van bijkomend strategisch gedrag van scholen.

In VELON, tijdschrift voor lerarenopleiding (jaargang 26, november 2005) staat dat de inspectie nauwelijks meer een formele bemoeienis heeft met het hoger onderwijs, maar dat de verantwoordelijkheid van de minister voor de kwaliteit van het opleidingsonderwijs toch tot een intensieve bemoeienis van het ministerie met de lerarenopleidingen leidt. Tal van evaluatieprogramma’s zijn in de laatste jaren uitgevoerd. Men concludeert dat alleen wanneer de lerarenopleidingen hun krachten bundelen, zij invloed kunnen uitoefenen op hun eigen toekomst. Anders zullen besluiten worden genomen buiten de lerarenopleidingen om.

Klaarblijkelijk heeft de overheid dus toch nog andere middelen om grip te houden op het onderwijsgebeuren.

Drs. M. Burggraaf, voormalig voorzitter van het college van bestuur van de Christelijke Hogeschool Ede