Tweehonderd jaar geleden werd de schoolwet aangenomen die de basis voor het moderne lager onderwijs legde. De wet uit 1806 bracht zegen, maar niet minder ellende. In 1806 werd immers de opvoeding tot alle maatschappelijke en christelijke deugden centraal gesteld en het leerstellig onderwijs verboden. Over de denkbeelden die aan deze formulering ten grondslag liggen, schreef Willeke Los een uitvoerige studie. De onderwijsvernieuwingen van de late achttiende en vroege negentiende eeuw waren erop gericht het kind tot een goede burger op te voeden. Een nieuwe leesmethode, beter georganiseerd klassikaal onderwijs en een goed werkend systeem van straffen en belonen hebben de lagere school wezenlijk verbeterd.

De opvoeding tot alle maatschappelijke en christelijke deugden verbood echter leerstellig onderwijs. Orthodoxe protestanten en katholieken hadden dus een probleem, want juist het godsdienstig onderricht vormde voor hen het hart van alle onderwijs. Zij hebben toen grote offers gebracht om hun eigen ongesubsidieerde scholen te bekostigen. De decennialange schoolstrijd werd in 1917 beslecht met de zogenaamde pacificatie: gelijkberechtiging van algemeen en bijzonder onderwijs. Op die basis functioneert het onderwijs nog steeds.

De wet van 1806 vormde het resultaat van een halve eeuw bezinning op opvoeding en onderwijs. Die bezinning is breedvoerig beschreven in ”Opvoeding tot mens en burger” van Willeke Los. Zij schetst in een proloog de achttiende-eeuwse waardering voor Cats en Locke. Vervolgens beschrijft ze in deel I de opvoedingsidealen van De Crousaz, Van Effen en Rousseau, waarbij ze aandacht besteedt aan de ontvangst van deze idealen.

Deel II vormt de eigenlijke kern van Los’ studie. Daarin analyseert ze de bekroonde inzendingen voor de prijsvragen van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen. De in Haarlem gevestigde Maatschappij schreef in 1761 een prijsvraag uit over lichamelijke opvoeding en in 1763 een prijsvraag over geestelijke en zedelijke vorming. Daarmee speelde de Maatschappij in op de in brede lagen van de samenleving levende behoefte aan bezinning op opvoeding en onderwijs. De bekroonde inzendingen hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan de discussies van de late achttiende en vroege negentiende eeuw.

De beschrijving en analyse van de door de Maatschappij bekroonde inzendingen is veruit het interessantste deel van Los’ studie. Het is jammer dat de lezer eerst 180 bladzijden door moet worstelen voordat hij in Haarlem belandt. De ideeën en receptie van Cats, De Crousaz en de anderen verlenen weliswaar de intellectuele verstaanshorizon voor de Haarlemse prijsvragen, maar de helft van 180 pagina’s was mij meer dan genoeg geweest.

Deugd
De prijswinnaars, vooral artsen en dominees, waren allen overtuigde christenen. Opvoeding tot christelijke en maatschappelijke deugd stond bij hen centraal en moest resulteren in goede burgers die de maatschappij op hoger plan zouden brengen. Kinderen, zei winnaar Henri Abraham Châtelain, fabrikant in galonnen, moeten „in de deugd opgebragt worden.” Deugd is namelijk een heilzaam medicijn tegen alle kwalen en problemen, ze verschaft bovendien levensvreugde en geeft „volmaakte gerustheid.”

Kostschoolhouder Kornelis van der Palm zei het nog scherper: wie de ware deugd beoefent, bezit „het hoogste tydelyk goed.” En deugd beoefenen doe je door de natuur te volgen en de rede te gehoorzamen. God heeft volgens Van der Palm „de grondt der deugd” in het hart van de mens gelegd. De neiging tot het goede is dus in het kind aanwezig en moet via opvoeding en onderwijs geactiveerd en gekanaliseerd worden.

Deze deugdzame godsdienst vormde de kern van de achttiende-eeuwse verlicht-christelijke pedagogiek. Godsdienst leidt tot een gelukkig menszijn en een nuttig burgerschap. Ze is daarom ook oecumenisch en vredelievend van karakter. Het religieuze onderricht moet niet te vroeg beginnen, maar pas als het kind daar rijp voor is. Laat het geen lange gebeden van buiten leren waar het niets van begrijpt en neem het niet te vroeg mee naar de kerk, adviseerde een van de prijswinnaars. En waak ervoor dat het kind geen negatieve associaties ontwikkelt bij godsdienstigheid. „De godsdienst moet juist als iets moois en aangenaams worden gezien”, zo vat Los de verlichte visie op religie trefzeker samen.

Vanuit deze attitude is een hele pedagogiek opgebouwd, waarin zedenkunde en driftbeheersing een belangrijke plaats innamen. Met zulke goede mensen was er dan een goede en gelukkige samenleving op te bouwen, waarin ieder zijn plaats wist en naar vermogen meewerkte aan een betere toekomst.

Wissel om
Willeke Los typeert deze pedagogiek als een christelijke variant van het humanisme. Het is wellicht beter om te spreken van een christelijke variant van de Verlichting. Het zestiende-eeuwse humanisme was immers christelijk naar aard en intentie. De achttiende-eeuwse pedagogische idealisten wilden christendom en vooruitgangsgeloof combineren. Dat deugdzame optimisme werkte lange tijd door in de Nederlandse cultuur en vond haar beslag in de onderwijswet van 1806.

Die wet heeft formeel vastgelegd wat ruim een halve eeuw door de belangrijkste cultuurdragers werd gekoesterd. Die cultuurdragers hebben het christendom van zijn angel ontdaan. Hun mensvisie was fundamenteel gewijzigd. Erfzonde maakte in hun vocabulaire plaats voor aangeboren deugd, het besef van een gebroken wereld werd vervangen door geloof in beschaving en vooruitgang.

Cats geloofde in de maakbaarheid van het kind en de achttiende-eeuwse pedagogen maakten daar dankbaar gebruik van. Maar er ging wel een wissel om. Dat hebben de negentiende-eeuwse orthodoxe schoolstrijders maar al te goed beseft. ”Opvoeding tot mens en burger” bewijst postuum hun gelijk.