Godsdienstig landschap Europa verandert snel
VELSERBROEK - Europa zou in rap tempo seculariseren: een onomkeerbaar proces. Dat voorspellen sociale wetenschappers. Prof. dr. Hans Knippenberg constateert daarin echter een merkwaardige tegenspraak. „Er is inderdaad sprake van aftakeling van traditionele kerken, maar er is óók godsdienstige herleving onder immigranten, onder evangelische en charismatische groeperingen, en onder moslims, hindoes en boeddhisten.”
Knippenberg, hoogleraar politieke en culturele geografie aan de Universiteit van Amsterdam, had de eindredactie van de bundel ”The Changing Religious Landscape of Europe” (Uitg. Spinhuis, Amsterdam). Deze biedt een beeld van het religieuze landschap van Europa. Verschillende auteurs leveren bijdragen over Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, Spanje, Nederland, Finland, Polen, Rusland, Oekraïne en Tsjechië. Grafieken en kaarten maken de materie aanschouwelijk.Knippenberg constateert dat de toenemende welvaart en economische groei de samenleving meer geseculariseerd heeft gemaakt en minder religieus betrokken. „De oude secularisatiethese stelde dat modernisering met haar individualisering en rationele kijk op het leven het belang van godsdienst steeds verder zou doen afnemen. De nieuwste versie legt vooral de nadruk op de bestaansonzekerheid van mensen. Hoe minder zeker en veilig mensen zich voelen, hoe meer ze godsdienst nodig hebben. Daarom zijn mensen in Afrika en Azië gevoeliger voor godsdienst dan de bevolking van de West-Europese verzorgingsstaten.”
De trend in het Westen is dat er steeds meer hoog opgeleide en welvarende mensen zijn, die de kerk minder nodig hebben. „Als mensen meer beschikken over geld en vrije tijd, zijn er meer mogelijkheden om je tijd aan andere dingen dan de kerk te besteden, zoals aan kunst, cultuur en wetenschap.
Toch gaat deze trend niet in alles op. Amerika is een zeer modern land met veel overeenkomsten met het westen van Europa, maar daar bloeit de religie volop.”
De Amsterdamse hoogleraar constateert dat secularisatie in Europa vooral zichtbaar wordt in de afname van de betekenis van godsdienstige instituten. „Religie raakt meer geprivatiseerd. Mensen geloven zonder zich bij een instituut te rekenen. Dat maakt het complexe karakter van de secularisatie uit. Enerzijds zie je de trend dat de gevestigde kerken steeds verder teruglopen en dat de secularisering oprukt, anderzijds blijft religie volop aanwezig. Religie verdwijnt niet, ondanks voorspellingen van sociale wetenschappers. Maar binnen het christendom is de groei uitsluitend te vinden bij de meer evangelische en charismatische groepen. Dat gebeurt niet alleen in Nederland, maar wereldwijd.”
Secularisatie is ook sterker in landen waar een strikte scheiding is tussen kerk en staat (Nederland, Frankrijk) dan in landen met een sterke band tussen deze twee (Spanje, Finland). Maar ook hier ligt het genuanceerd. „In de Scandinavische landen noemt de overgrote meerderheid van de bevolking zich nog wel luthers, maar het kerkbezoek is minimaal. Het luthers zijn is meer een onderdeel van de nationale identiteit.”
Een van de trends van deze tijd is dat er „nieuwe kleuren” op het religieuze palet verschijnen, zowel christelijke als niet-christelijke. Deze vormen volgens Knippenberg een uitdaging voor de traditionele godsdienstige samenstelling van Europese naties en geven een impuls aan een niet eerder voorgekomen godsdienstig pluralisme. „De massale immigratie van niet-westerse mensen levert Europa een rijke variëteit van culturen en godsdiensten op, zoals islam, hindoeïsme, boeddhisme en de sikhreligie.”
Religie daagt ook nationale grenzen uit. Religie wordt steeds meer onderdeel van een globaliserend proces en doorbreekt een dominante religie als bepalend voor een nationale identiteit. In ieder geval worden de verschillen tussen de Europese staten minder, verwacht Knippenberg. „Neem de radicalisering van de islam. Je haalt de radicale ideeën gewoon van internet. Mensen hoeven daarvoor niet naar Pakistan of Tsjetsjenië. Je krijgt dus in de toekomst allerlei transnationale bewegingen en netwerken die zich niets aantrekken van nationale grenzen.”
De secularisatie is sterker in protestantse dan in rooms-katholieke landen, stelt Knippenberg. In godsdienstig bezien gemengde landen, zoals Nederland en Duitsland, is deze weer sterker in protestantse gebieden dan in rooms-katholieke. „Dat heeft wellicht te maken met het feit dat protestantisme het individualisme en rationalisme bevordert. Protestanten leggen meer de nadruk op het individu en de verantwoordelijkheid, op het algemeen priesterschap van gelovigen. In de Rooms-Katholieke Kerk is godsdienst meer een collectieve kwestie. De priester zegt wel hoe het moet.”
Polen is het meest religieuze land in Europa, Tsjechië het meest geseculariseerde, zo blijkt uit het boek van Knippenberg. Het communisme heeft decennialang met zijn atheïstische ideologie de religieuze staalkaart fundamenteel beïnvloed. Maar in Polen is de schade zeer beperkt: slechts 3 procent noemt zich niet-gelovig, terwijl in Oekraïne een derde niet-gelovig is; in de voormalige DDR is dat 60 procent en in Tsjechië zelfs nog meer.
Knippenberg zoekt een reden: „In Polen hebben rooms-katholieken in de strijd tegenover de overheersers hun identiteit in de kerk gevonden. Het succes in Polen was dat de Rooms-Katholieke Kerk een wereldkerk achter zich had staan, die een tegenwicht kon vormen tegen het communisme. In Tsjechië had je dat niet.
Rusland vertoont een diffuus beeld. Het land was sterk geseculariseerd tijdens het communistisch regime, maar na de val van het communisme is het aantal kerken de laatste jaren sterk gestegen, al is het kerkbezoek minder toegenomen. In Rusland is het belang van geloof wel toegenomen, al is het de vraag of men echt geloviger is geworden of dat men er nu openlijker voor uit durft te komen.”
De islam rukt op. Frankrijk heeft al 8 procent moslims, Nederland 6 procent, Duitsland 4 procent. „De islam zal zeker doorgroeien door immigratie en een relatief hoog geboortecijfer.”
Knippenberg ziet in de toekomst geen groei van de traditionele kerken. „Groei zie ik vooral bij de meer evangelische en charismatische groeperingen. Het zijn groepen die dicht bij de mensen zijn.
De individualisering zal ook doorzetten. Steeds minder mensen zijn lid meer van een vereniging of club. Die ontwikkelingen gaan kerk en religie niet voorbij. Ik zie in Nederland de periode niet meer terugkomen dat de meerderheid van de bevolking godsdienstig is. Meer dan de helft is nu niet-religieus. Dat is historisch bezien ongekend veel, ook in internationaal opzicht.”
