”Volkscultuur als valkuil. Over antropologie, volkskunde en cultuurpolitiek”
Auteur: Rob van Ginkel
Uitgeverij: Het Spinhuis, Amsterdam, 2001
ISBN 9055891878
Pagina’s: 176
Prijs: € 13,40. In 2000 verscheen het laatste deel van de romancyclus ”Het Bureau” van J. J. Voskuil. De zevendelige romanserie bevat een flink portie historiografie van de Nederlandse volkskunde. Voor hen die de context van Voskuils boeken willen begrijpen, schreef cultureel antropoloog Rob van Ginkel het boek ”Volkscultuur als valkuil”. Het boek bevat zes essays waarin een beeld wordt geschetst van de geschiedenis van de volkskunde in de twintigste eeuw.

Rond 1920 ontstonden de eerste Nederlandse jazzbands. Nieuwe soorten van dans- en amusementsmuziek waren door de Amerikaanse troepen in de Eerste Wereldoorlog naar Europa gebracht en via Frankrijk naar Nederland overgewaaid. Niet alleen vanaf de kansels klonken vermanende woorden. In 1930 werd zelfs een regeringscommissie gevormd inzake het dansvraagstuk. De conclusies logen er niet om. De dancing was „een uiterst gevaarlijke plaats” en moest tot „aan de wortel” bestreden worden. Als alternatief voor de verderfelijke dansen propageerden diverse folkloristen en volkskundigen het volksdansen.

De strijd tegen de volkse dansen en het aanprijzen van het volksdansen kan niet los gezien worden van allerlei processen in de samenleving aan het begin van de twintigste eeuw. Met de industrialisatie, verstedelijking en verburgerlijking van het platteland verloren de plattelandsgemeenschappen een deel van hun eigen karakter. In een poging om toch enkele regionale en nationale tradities te beschermen, trachtten diverse personen de verdwijnende cultuurelementen voor het nageslacht te bewaren. Dit leidde onder andere tot het oprichten van het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem en het houden van een Vaderlandsch Historisch Volksfeest. Volkskundigen betitelden de volkskunde als een nationale wetenschap. Bestudering ervan kon bijdragen aan liefde voor het eigen volk en de eigen cultuur.

Voor vele volkskundigen werd het aanprijzen van de eigen volkscultuur echter een valkuil. Zij zagen de wortels van de volkscultuur vaak in de Germaanse tijd. Nederlanders kenden een bloedverbondenheid met de Duitsers, die de grens tussen beide landen uitwiste. Het is dan ook niet verwonderlijk dat heel wat volkskundigen vatbaar bleken te zijn voor het nationaal-socialisme. Velen werden lid van de NSB. De onverholen sympathie van vele volkskundigen voor de bezetter zou de volkskunde jarenlang tot een besmet vakgebied maken. In zijn in 1945 verschenen boek ”Geschonden wereld” haalde de historicus Johan Huizinga uit naar het politieke denken dat „heeft geleid tot een opzettelijk en al te ijverig aankweeken van de nationale eigenaardigheid.”

Nationalisme
In deze zes essays weet Rob van Ginkel een boeiend beeld te schetsen van de volkskunde in de twintigste eeuw. Overduidelijk blijkt dat de Tweede Wereldoorlog een belangrijke rol speelt in de geschiedenis van de Nederlandse volkskunde. Velen bleken na de oorlog weinig geleerd te hebben van de gevolgen van bepaalde vormen van nationalisme. In de eerste jaren na de oorlog werd in vrijwel identieke bewoordingen als voor de oorlog opgeroepen tot versterking van het nationale gemeenschapsbesef. Nederland liet zich echter niet sturen door allerlei folkloristen en cultuurpessimisten en omhelsde gretig de massacultuur.

Volgens de achterflap van het boek is ”Volkscultuur als valkuil” „hét boek voor diegene die de context van ”Het Bureau” wil begrijpen.” Slim van de uitgever. Van Ginkel zelf verwijst slechts in één essay zeer regelmatig naar de boeken van Voskuil. In dit essay, waarin de relatie tussen volkskundigen en antropologen na de oorlog uitgebreid wordt besproken, wordt Voskuils rol als volkskundige en als romancier toegelicht. ”Volkscultuur als valkuil” had aanmerkelijk aan waarde gewonnen wanneer er vaker was geciteerd uit Voskuils boeken en wanneer het nadrukkelijker in de context van ”Het Bureau” was geplaatst. Nu blijft het vooral een boek voor specialisten. Dus toch maar eerst aan de 5000 pagina’s van ”Het Bureau” gaan beginnen…