„Er heerst momenteel een anti-Amerikaans sentiment in de Europese pers, dat ik een jaar lang niet meer heb gezien”, zei deze week een anonieme Amerikaanse regeringsfunctionaris in de Washington Post. Hij reageerde op de felle reactie vanuit diverse hoofdsteden in Europa op de berichten over de ondergrondse Amerikaanse gevangenissen in Roemenië en Polen.Op 2 november publiceerde de Washington Post een breed gedocumenteerd artikel waarin wordt gesproken over zogenaamde „black sites”, waar de geheime dienst CIA enkele tientallen terreurverdachten alle rechten onthoudt. Zo zouden hun namen bijvoorbeeld niet worden doorgegeven aan het Rode Kruis, wat tegen het oorlogsrecht ingaat. Ook de rest van hun behandeling is niet volgens de Conventies van Genève, wat al heeft geleid tot geruchten over marteling.

Europa reageerde als door een wesp gestoken. De Raad van Europa, met ruim veertig lidstaten een van de grootste mensenrechtenorganen, begon een onderzoek. De Europese Unie -die 25 lidstaten telt- dreigde regeringen die hieraan meewerken het stemrecht te ontnemen. De Nederlandse minister Bot van Buitenlandse Zaken zei vorige week zelfs in de Tweede Kamer dat de regering in het uiterste geval geen troepen meer zou leveren aan buitenlandse missies onder Amerikaans bevel.

Opvallend was dat in Washington vooral verontwaardiging ontstond over het feit dat de informatie was uitgelekt. Tot op heden heeft de Amerikaanse regering de berichten niet ontkend. Wel heeft de woordvoerder van president Bush toegezegd dat de vragen van Europese regeringen „naar beste vermogen” worden beantwoord.

Intussen neemt de politieke spanning tussen de twee werelddelen weer toe. Drie jaar geleden daalde die aan de vooravond van de inval in Irak tot een dieptepunt. Maar vooral het afgelopen jaar investeerde de tweede regering-Bush weer veel in betere contacten met Europa.

Haaks
De Nederlandse oud-minister van Buitenlandse Zaken, Hans van den Broek, twijfelt nauwelijks meer of het bericht uit de Washington Post juist is. „Deze geruchten ontstaan niet uit het niets. Als ze niet waar zijn, zouden ze krachtiger worden ontkend. Bovendien komt dit na de kwesties over Guantanamo Bay en Abu Ghraib. Het past in een patroon van onzorgvuldige behandeling van gevangenen.”

Even helder is Van den Broek over zijn waardering hiervan. „Het staat haaks op alles wat we in Nederland voorstaan. We kunnen dit niet accepteren. In Nederland heeft zelfs de VVD aangegeven dat dit consequenties moet hebben voor deelname aan toekomstige vredesmissies. Een lastige affaire.”

Het ligt daarom voor de hand dat de kwestie spanningen veroorzaakt tussen Europa en Amerika. Van den Broek: „Er is met de Verenigde Staten verschil van inzicht op het gebied van terreurbestrijding. Dat openbaart zich bijvoorbeeld ook in verschil van mening over het verstrekken van passagiersgegevens. En het is helder dat ook dit laatste nieuws spanning oplevert.”

Maar er is ook een andere kant, meent de oud-minister en oud-eurocommissaris. „In Amerika zelf neemt de kritiek al enige tijd toe. Soms heeft de regering daar ook geen goed antwoord meer op.”

Prof. Guillaume Parmentier, onderzoeker van het Franse centrum voor internationale relaties IFRI, verwacht dat de kwestie vooral in Polen en Roemenië „ernstige effecten” zal hebben. „Regeringen zullen proberen de zaak af te schuiven op voorgangers, maar het zal hoe dan ook doorwerken. In Amerika zelf lijkt het nog niet uit te groeien tot een grote kwestie. Misschien gebeurt dat pas in januari, als het Congres terugkom van reces. Het is denkbaar dat de Amerikaanse regering het dan zelf al heeft opgelost, bijvoorbeeld door een commissie.”

De Franse analist meent dat het in andere Europese landen vooral een kwestie is van de publieke opinie. „Het publiek in Europa denkt: Wat een hypocrieten daar in Amerika. Dat wil overal op de wereld democratie vestigen en dan pakt men uitgerekend de kwetsbare democratieën in Oost-Europa om dit soort zaken mee te regelen. Het publiek krijgt hiermee de indruk dat de Verenigde Staten alles doen om hun doel te bereiken. Het vertrouwen is weg. Voor de regeringen echter blijft de zaak beperkt tot CIA-vliegtuigen die landen op hun luchthavens.”

Parmentier is zeer verrast te horen dat minister Bot heeft gezegd dat Nederland niet meer automatisch troepen zal leveren om de Amerikanen bij te staan. „Dat is een vergaand standpunt. Ik heb tien jaar bij de NAVO gewerkt, dus ik weet hoe Atlantisch Nederland is georiënteerd. Misschien is het nieuws over deze geheime gevangenissen in Nederland en in Scandinavië ook harder aangekomen dan in Frankrijk. Jullie verwachten beter van de Amerikanen, terwijl wij ons er niet over verbazen.”

Ook Van den Broek vindt het standpunt van Bot ferm, maar staat er „volkomen achter”, zegt hij. „Nederland heeft voor buitenlandse missies een eigen toetsingskader. En dat spreekt ook over een humane behandeling van krijgsgevangenen. We kunnen niet vanwege de goede relatie met de VS een oogje toedoen. Dit raakt de fundamentele rechten en vrijheden. Het doel heiligt niet de middelen.”

Eensgezind
Voor Van den Broek is overigens de tijd van innige politieke betrekkingen tussen Amerika en Europa -zoals in de Koude Oorlog- voorbij. „Sinds de Tweede Wereldoorlog is de politieke context veranderd. Ik hoop nog altijd dat de Europese Unie hier conclusies uit trekt en meer eensgezind gaat spreken in de buitenlandse politiek.”

Parmentier ziet de kwestie in de bredere tendens van slechtere relaties met de Verenigde Staten. „Vanouds waren de Amerikanen goed in het overtuigen. Maar in al de jaren van de regering-Bush zie je dat op dat punt veel vertrouwen is verloren.”