Was Abraham gereformeerd? Zo luidt de titel van een brochure die ik op een Schooldag te Kampen als curiosum gekocht heb, bloot uit lust tot sensatie. Abrahams vrouw Sara hanteerde de uitdrukking ”de HERE doe recht tussen mij en U”, wat verwijst naar een juridische inkleuring van de godsdienstige beleving. Dat was algemeen in die tijd en we zien het voortleven in de Heidelberger Catechismus.Vrucht
God sloot met Abraham een verbond en de relatie van God en Zijn volk werd in die tijd opgevat als die van een verbond. De toonaangevende theoloog H. Berkhof zei: „Het verbond reist mee in de geschiedenis. Het drukt zich eerst uit in de wereld der half-nomaden, vervolgens in die van een primitieve boeren-cultuur, daarna in verbinding met het staatsleven en het davidische koningshuis.”

Zo kan men de lijn doortrekken tot het heden. „’t Verbond met Abraham Zijn vrind, bevestigt Hij van kind tot kind” (Psalm 105:5).

Verbond: de relatie van God en mens uit te drukken in termen van zo’n verbond beleefde een opmerkelijke bloei in de gereformeerde theologie van de zestiende en de zeventiende eeuw, in de ”leer der verbonden”, de ”foederaaltheologie”. Zacharius Ursinus, een van de auteurs van de Heidelberger Catechismus (1563), moet rond 1562 te Heidelberg het werkverbond ontwikkeld en geproclameerd hebben.

Het werkverbond is Gods afspraak met Adam in diens staat van rechtheid, dat hij van de hof van Eden mocht genieten, op voorwaarde dat hij niet de vrucht zou eten. Augustinus in zijn ”De Stad Gods” had dit concept ook al bedacht, maar niet doorgezet.

Helaas, Adam viel in zonde en God ging een nieuwe relatie aan, die van het genadeverbond. Om het juiste zicht op de uitverkiezing te gewinnen, was het theologisch nodig nog een derde verbond aan te nemen, reeds in de stilte der eeuwigheid gesloten binnen de Drieë-enheid: het verbond van verlossing, ook wel de vrederaad geheten. Daarin hadden God de Vader en de Zoon afgesproken dat de Zoon Borg zou zijn en dat de mens zo gered zou worden.

Gevoelsmens
In 1902 ontbrandde in Duitsland een debat over de stelling dat al het wezenlijke in de godsdienst van Israël uit Babylonië kwam; de Babel-Bibel-Streit. Dit naar aanleiding van voordrachten van de Berlijnse professor in de assyriologie F. Delitzsch.

In hetzelfde jaar werd het wetboek van Hammurabi gevonden. Men zag veel gelijkenis met de wetten van Mozes. Beide gaan terug op eenzelfde oerwet, zei men.

Abraham Kuyper sprak in de Tweede Kamer op 4 december 1903 over de ongunstige gevolgen hiervan voor de these van zijn leermeester A. Kuenen, als zou „de Mozaïsche wet gekomen zijn na den Babylonischen tijd.” „Nu zijn intusschen onlangs de tafels van Hammurabi ontdekt, en daaruit bleek dat veel van dezelfde dingen, die in de wetten van Mozes stonden, reeds 2000 j. v. Chr. bekend moeten zijn geweest. De deskundige onderzoekers erkennen dan thans ook, dat geheel de theorie van Kuenen valt. Welnu, dat die theorie valsch was, is destijds door de Christenen onmiddellijk gevoeld, niet omdat de boeken van Kuenen weerlegd zijn, maar omdat men met geestelijke voelhorens voelde, dat zijn voorstel onaannemelijk was.”

Men tast hier met handen, dat Kuyper een gevoelsmens was. In een tweede debat citeert hij twee Duitse geleerden, die hetzelfde standpunt hebben.

Interessant
Een theologische waardering vinden we in de diësrede van H. H. Kuyper. Die hoogstaande wetten kon Hammurabi bedenken dankzij de algemene genade, waardoor ook ongelovige mensen tot lofwaardige prestaties komen (dit is een leerstuk van A. Kuyper).

Hoewel de aanzetten tot een interessant debat er waren, is het daarna aan de Vrije Universiteit bij theologen stil geworden rondom de assyriologie.

De auteur neemt vandaag afscheid als hoogleraar in het Akkadisch, het Ugaritisch en de geschiedenis van het Nabije Oosten. De tekst is een ingekorte versie van zijn afscheidsrede aan de Vrije Universiteit. De tekst is in een kleine oplage gedrukt en niet in de handel.