wijst op de plichten en rechten die burgers hebben, maar ook op de plichten die de overheid ten opzichte van haar bevolking heeft. De overheid heeft ook de opdracht op te treden. Een van de grondleggers van het huidige Italië was Giuseppe Mazzini. In 1860 publiceerde hij ”De plichten van den mensch”, een geschrift dat internationaal bekendheid verwierf. In 1926 bezorgde de ”Maatschappij voor goede en goedkoope lectuur” te Amsterdam daarvan in een volksuitgave een Nederlandse vertaling.

Het is een idealistisch boekje, dat zich richt op de heffe des volks. Mazzini zet daarin op grond van een christelijk-godsdienstig besef uiteen hoe de burgers en de overheid dienen te werken aan de verbetering van de samenleving. Naast de revolutionaire rechten van de mens plaatst hij de plichten van de mens: de plichten tegenover de mensheid, tegenover het vaderland, tegenover de familie en tegenover zichzelf. Deze morele waarden leidt hij af uit de algemeen verbreide godsdienstige opvattingen.

Dat leidt tot een gloedvol pleidooi voor het geloof in de kracht van de opvoeding van de individuele burgers tot dragers van vrijheid, gelijkheid en broederschap, die ten dienste staan van de hele mensheid. Dit vooruitgangsgeloof gaat gepaard met een flinke scheut onversneden Italiaans nationalisme. „Aan u, menschen die in Italië geboren zijt, heeft God -als wilde Hij u bijzondere gunst bewijzen- het duidelijkst omgrensde land van Europa als vaderland aangewezen”, zo schrijft hij.

Een ander ingrediënt in zijn betoog is de noodzakelijke verbetering van de positie van de arbeiders, die recht hebben op de vruchten van hun arbeid. En verder beargumenteert hij de vereiste gelijkstelling van de positie van de vrouw aan die van de man.

Plichten en rechten
Het is nauwelijks denkbaar dat een dergelijke uitgave heden ten dage nog veel aftrek zou vinden. Daarvoor is het te optimistisch, te nationalistisch (merkwaardigerwijze gecombineerd met het geloof in „de eenheid der Menschelijke Familie”) en te zeer godsdienstig geïnspireerd.

Toch is het boekje niet in alle opzichten gedateerd. Het onderstreept een aspect dat in de moderne samenleving maar al te zeer onderbelicht blijft, namelijk de plichten van de mens en van de burger. Naar mij mening heeft het gebrek aan aandacht voor de plichten van de overheid en van de burger ertoe geleid dat in brede kringen een onbestemd gevoel van groot onbehagen ontstaan is. De komeetachtige opkomst van LPF is daarvan een symptoom. Plichten als tegenhanger van rechten, zoals verantwoordelijkheden onlosmakelijk verbonden dienen te zijn met bevoegdheden. Die twee-eenheid geldt voor iedere burger. En voor de overheid, die als het overkoepelend orgaan de orde in de samenleving dient te bewaken, geldt hetzelfde. Die heeft naast haar specifieke rechten eveneens haar bijzondere plichten.

Willen we een debat over burgerschap voeren, zoals drs. Kees Heesters in deze krant op 28 mei bepleitte, dan dienen we deze lijnen -rechten verbonden met plichten en omgekeerd- als vertrekpunt te nemen. In een evenwichtige samenleving zijn rechten en plichten niet los van elkaar verkrijgbaar en zijn ze evenmin vrijblijvend.

Overheid en burger
Een eerste voorbeeld. Automobilisten die zich keurig aan de maximumsnelheid houden (plicht), en dus op de juiste manier gebruikmaken van hun rijbevoegdheid (recht), worden niet beloond. Die chauffeurs doen immers niets anders dan hun plicht. Daarentegen dient de overheid de automobilisten die op onverantwoorde wijze gebruikmaken van hun rijbevoegdheid gewoon aan te pakken. Dat kan er uiteindelijk zelfs toe leiden dat de hardnekkige wegpiraat zijn recht op autorijden wordt ontnomen. Deze benadering is de laatste jaren steeds consequenter toegepast en ontmoet veel instemming - uitgezonderd uiteraard bij de wegpiraat.

Merkwaardig is dan dat in andere gevallen waarin sprake is van een wanverhouding tussen recht en plicht soms een heel ander koers wordt gevaren. Tweede voorbeeld. Aangezien de burgers de bevoegdheid, het recht, hebben gebruik te maken van het kiesrecht, is het hun verantwoordelijkheid, hun plicht, om daarvan gebruik te maken. Wie die plicht niet vervuld, gaat op een onverantwoorde manier met zijn recht om. De overheid zou daarom niet moeten proberen de opkomstpercentages op te krikken door de stembureaus langer open te stellen, of door middel van allerlei andere toeters en bellen de thuisblijvers naar de stembus te lokken, maar door de plichtverzakers -uiteraard na herkansingsmogelijkheden geboden te hebben- te ontheffen van hun kiesrecht.

Het feit dat deze consequentie niet wordt getrokken, onderstreept het in het artikel van de heer Heesters gewraakte relativisme. Of misschien moeten we zelfs zeggen dat hieruit de beginselloosheid van de overheid blijkt. Diezelfde beginselloosheid komt ook tot uiting in de merkwaardige gedoogcultuur, die de Nederlandse samenleving overwoekert. Daardoor verzaakt de overheid haar wezenlijke plicht, namelijk haar taak en recht om leiding en sturing te geven aan de samenleving om op die manier het welzijn van de burgers te bevorderen.

Burger en overheid
Niet alleen de staat mag van haar burgers vragen dat die op de juiste wijze met hun rechten en plichten omgaan, omgekeerd mogen ook de burgers van de staat verlangen dat die haar rechten en plichten verstaat. Op grond van de Bijbel is de overheid dienares van God, door Hem ingesteld. Dit betekent echter niet dat er sprake mag zijn van staatsalmacht.

Integendeel. De organische ordening van de samenleving naar Bijbelse norm stelt grenzen aan het recht van de overheden. En de plicht van de onderdanen om de keizer te geven wat des keizers is, sluit willekeur van de overheid uit. De keizer heeft niet het recht om van zijn onderdanen te nemen wat hem goeddunkt, ongeacht of het om burgerlijke vrijheden, om hun bezittingen of om hun leven gaat. Ook hier enkele voorbeelden.

Als een burger tegenover zijn gezin zijn opvoedende en verzorgende plicht vervult, heeft een overheid niet het recht om daarin in te grijpen. Ook niet door beleidsmatig te stimuleren dat de moeder een plaatsje zoekt op de arbeidsmarkt. Overheidssubsidies voor kinderopvang vormen dus via de achterdeur een aanval op de rechten van het gezin en van de burger.

Diefstal kwartje
Een ander voorbeeld. Als de overheid in tijden van financiële zorgen door middel van het ”kwartje van Kok” een extra bijdrage van haar burgers eist om aan haar plicht te kunnen voldoen, namelijk: zorgen voor gezonde overheidsfinanciën, dan is dat haar goed recht. Als diezelfde overheid enkele jaren later te maken krijgt met financiële meevallers, waardoor zij het beruchte kwartje financieel niet meer nodig heeft, dan heeft de burger recht op zijn kwartje. Blijft die overheid dat toch van haar burgers eisen, dan maakt zij zich schuldig aan willekeur en pleegt zij diefstal.

Alle mooie verhalen over de noodzaak van integriteit van het openbaar bestuur ten spijt vormen dergelijke beleidsmaatregelen evenzovele voorbeelden van het tegendeel, al worden die maatregelen nog zo breed politiek en ideologisch gedragen. Niet alleen de burger dient gewezen te worden op zijn plichten, ook de overheid. De echte bestuurlijke vernieuwing heeft nog een lange weg te gaan.

De auteur is historicus en voorzitter van de SGP-fractie in de gemeenteraad van Veenendaal.